www

Αν αρχή της παίδευσης και της επιστημονικής θεώρησης των πραγμάτων «των ονομάτων η επίσκεψις» η εννοιολογική αποκρυστάλλωση της φιλίας συνιστά απαραίτητο προηγούμενο, προκειμένου να συζητηθεί οτιδήποτε αφορά στην ζωτικής σημασίας αριστοτελική αυτήν αρετή. Γιατί, πράγματι, η φιλία στον Αριστοτέλη δε είναι απλώς μία σχέση, αλλά αρετή ή προϋπόθεση της αρετής. Η συνήθης, σύγχρονη έννοια της φιλίας, καλύπτει μόνον ένα μικρό μέρος του πλάτους της φιλίας, ως αρχαιοελληνικού όρου, ο οποίος, συμφώνως προς την αριστοτελική φιλοσοφία, ανταποκρίνεται σε ένα πολύ μεγαλύτερο πλάτος σχέσεων. Η φιλία μεταξύ των νέων είναι, κατεξοχήν, ερωτική, αφού θεμε-λιώνεται στο πάθος και την ηδονή. Άλλη φιλική σχέση, η πιο τέλεια είναι εκείνη μεταξύ των ομοίων ως προς την αρετή, όπου ο καθένας είναι αγαθός καθ’ εαυτόν και αγαθός προς τον φίλο του. Φιλικές αποκαλούνται και οι συμμαχικές σχέσεις μεταξύ των πόλεων, οι οποίες στηρίζονται στο αμοιβαίο συμφέρον, ενώ ο Σταγειρίτης υποστηρίζει ότι υπάρχει και η λεγόμενη «καθ’ υπεροχήν» φιλία, όπως είναι η φιλία πατέρα-γιού, του μεγαλύτερου με τον μικρότερο στην ηλικία, και επίσης, η φιλία του άνδρα με την σύζυγο και, γενικά, η φιλία του άρχοντα με τον αρχόμενο. Σε κάθε μορφή συνάφειας παρατηρείται κάποια μορφή δικαίου και ταυτοχρόνως, φιλία, συνήθως, διαρκεί όσο και η συνύπαρξή των στο ταξίδι και στον πόλεμο.[1]

Το ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσον η φιλία είναι εγωκεντρική ή αλτρουιστική. Σε κάθε σχέση, κι όχι μονάχα στην φιλία, η οποία θέλει να ανταποκρίνεται στον λόγο ύπαρξής της, οι συμμετέχοντες σε αυτήν διατηρούν την ταυτότητά τους, τον εαυτό τους, στην σχέση, ως παρουσία, με άλλα λόγια εισέρχονται στην σχέση με το εγώ τους, διακριτό κι όχι μειωμένο μέχρι διάλυσης, χάριν της φιλίας εν προκειμένω. Ο Erich Fromm παρατηρεί ότι σε τέτοιου είδους σχέσεις δεν είναι λειτουργική η εξίσωση δύο φορές ένα ίσον δύο (2 Χ 1 = 2), αλλά πιο εποικοδομητική είναι εκείνη, η οποία τονίζει την συμβολή των προσθετέων στο τελικό αποτέλεσμα: ένα συν ένα ίσον δύο (1+1=2). Ενέχει εξαιρετική σημασία το γεγονός του καθορισμού των ορίων. Ποιος τονισμός του εγώ δεν καταλήγει στον εγωισμό, την εγωπάθεια και την έπαρση; Πράγματι οι αρνητικοί, εν λόγω, χαρακτηρισμοί καταστρέφουν τις ανθρώπινες σχέσεις, οι οποίες απαιτούν έξοδο από το εγώ.

Σε ότι αφορά στο δεύτερο σκέλος του ερωτήματος, η φιλική σχέση θεμελιώνεται στον αλτρουισμό, αφού διαπνέεται από αισθήματα φιλαλληλίας, χωρίς τα οποία η φιλία δεν έχει νόημα και χάνει κάθε αυθεντικότητα. Γίνεται αντιληπτό ότι η φιλαλληλία δεν πραγματώνεται ουσιαστικά χωρίς την έμφαση στο εγώ ούτε η εστίαση ενδιαφέροντος στο εγώ δικαιώνεται χωρίς την φιλαλληλία.

Ο D. Ross, ένας από τους καλούς μελετητές και σχολιαστές του Αριστοτέλη, υποστηρίζει ότι το ηθικό σύστημα του Αριστοτέλη, στο μεγαλύτερο μέρος του, είναι εγωκεντρικό, αφού ο άνθρωπος αποβλέπει στην προσωπική του ευδαιμονία. Στο σύνολο έργο των Ηθικών του ο Αριστοτέλης, παρατηρεί ο Ross, αν εξαιρεθούν οι πραγματείες του περί φιλίας, τίποτε δεν υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να εκδηλώνουν έντονο προσωπικό ενδιαφέρον για τους άλλους ανθρώπους. Με άλλα λόγια η φιλαλληλία όχι μόνον δεν εξαίρεται, αλλά απουσιάζει, σχεδόν, παντελώς. Ακόμη και στην περίπτωση της φιλίας λειτουργεί ένα είδος εγωισμού, αφού, σε οποιανδήποτε μορφή δοσίματος αναμένεται ανταπόδοση. Ωστόσο, η φιλαλληλία εξαίρεται κατεξοχήν. Πράγματι, το φιλείν θεωρείται ανώτερο του φιλείσθαι.[2] Κλασσικό, εν προκειμένω, είναι το παράδειγμα της μητρικής αγάπης, όπου η μητέρα εκδηλώνει την αγάπη της, χωρίς να αναμένει ανταπόδοση αντιφίλησιν. Όλα τα, κατά Αριστοτέλη, είδη της φιλίας είναι κυρωτικά του κοινωνικού χαρακτήρα της. Ένα άτομο επιθυμεί το καλό του φίλου του χάριν εκείνου και όχι χάριν της δικής του ευτυχίας.[3] Στη φιλία συναντώνται και συνυπάρχουν ένα είδος εγωισμού-καλής φιλαυτίας και η φιλαλληλία, ο αλτρουισμός. Αν η φιλία δεν είναι μόνον αρετή, αλλά και κάτι αναγκαιότατο στην ζωή, χωρίς το οποίο η ευδαιμονία, το κορυφαίο για όλους και για τον καθένα αγαθό, είναι ανέφικτη, πώς δικαιολογείται η διατυπωθείσα υπό του Ross άποψη ότι το μεγαλύτερο μέρος της ηθικής διδασκαλίας του Αριστοτέλη είναι εγωκεντρικό; Πρόοδος και ευημερία δεν νοούνται χωρίς φιλία, δεδομένου ότι την κάθε επιτυχία και χαρά ο άνθρωπος, αν δεν τις μοιρασθεί με άλλους, δεν τις απολαμβάνει.

Τρία είναι τα είδη της αριστοτελικής φιλίας, τα οποία κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν, στο πλαίσιο του συζητουμένου προβλήματος. Πρώτο είδος φιλίας, κατώτερο, είναι εκείνο που αποβλέπει στην χρησιμότητα. Οι φίλοι αυτού του είδους δεν αγαπούν ο ένας τον άλλο καθ’ εαυτόν, αλλά για τα αγαθά που θα αποκομίσουν ο ένας από τον άλλον. Παρομοίως, στο δεύτερο είδος φιλίας, οι άνθρωποι γίνονται φίλοι και αγαπούν αλλήλους για την ευχαρίστηση που παρέχουν ο ένας στον άλλον και όχι για τον χαρακτήρα τους. Οι φιλίες αυτές είναι συμπτωματικές και διαλύονται μόλις το χρήσιμο και το ευχάριστο εκλείψουν. Όταν οι λόγοι που δημιούργησαν τις φιλικές, εν λόγω, σχέσεις παύσουν να υπάρχουν, τότε και οι φιλίες διαλύονται. Τρίτο είδος φιλίας, το ανώτερο, είναι η τέλεια φιλία, η αναπτυσσόμενη μεταξύ εκείνων που είναι αγαθοί και όμοιοι ως προς την αρετή. Τα μέλη της τέλειας φιλίας θέλουν με τον ίδιο τρόπο ο ένας το καλό του άλλου, για μόνον τον λόγο ότι είναι άνθρωποι αγαθοί. Όλοι εκείνοι, οι οποίοι προσφέρουν το καλό στους φίλους των, είναι οι γνησιότεροι. Αν η φιλία είναι αρετή, δηλαδή αξία, είναι σημαντική η διαπίστωση ότι μια αξία κρίνεται από την διάρκειά της. Έτσι η τέλεια φιλία, η στηριζόμενη στην αρετή των μελών της, δεν είναι συμπτωματική, αλλά σταθερή, μόνιμη και ακλόνητη. Η φιλία, που έχει κινητική δύναμη το αγαθόν, είναι, δευτερογενώς, και χρήσιμη και ευχάριστη συμπυκνώνοντας και τα δύο κατώτερα είδη φιλίας στον εαυτό της. Η φιλία, ως αρετή, εντάσσεται όχι στις διανοητικές, αλλά στις ηθικές αρετές. Οι πρώτες προσκτώνται δια της διδασκαλίας, ενώ οι δεύτερες εξ έθους, μετά από άσκηση. Ο οικοδόμος γίνεται αυτό που είναι, οικοδομώντας και ο κιθαριστής κιθαρίζοντας. Με ορισμένον τρόπο, αμφότεροι. Παρομοίως, ο δίκαιος επιτελώντας δίκαιες πράξεις και ο ανδρείος ανδρείες πράξεις. Με βάση την τάξη αυτήν των ιδεών, ο φίλος, για να είναι εμπράκτως και όχι θεωρητικά φίλος, είναι απαραίτητο να εξέρχεται του εγώ του, το οποίο δεν υποβαθμίζει, προκειμένου να προβαίνει ελευθέρως σε φιλικές, προς τα πρόσωπα που είναι φίλος, ενέργειες και πράξεις. Συνεπώς, η φιλία τονίζει από μια άποψη το εγώ, από μια άλλη σκοπιά, επιβάλλεται να το υπερβεί χάριν της πραγμάτωσης κοινωνικών αξιών, όπως είναι η αγαστή σχέση. Όλα σε τελευταία ανάλυση, κρίνονται από ορισμένες κινήσεις ακριβείας. Ο κυβερνήτης του πλοίου από μια κίνηση ακριβείας μπορεί να διασώσει το πλοίο και τους επιβαίνοντες σε αυτό, ενώ αρκεί, κάποτε, μια κίνηση αδεξιότητος για να καταστρέψει το καράβι και να οδηγήσει στον θάνατο τους επιβάτες του. Κατά ανάλογο τρόπο, η απόδοση μεγαλύτερης σημασίας στο ατομικό εγώ μπορεί να καταστρέψει την φιλία, όπως, επίσης, στο ίδιο αποτέλεσμα είναι δυνατό να οδηγήσει και η ολοκληρωτική αφοσίωση στους άλλους σε βάρος του εγώ. Οι αρετές φθείρονται λόγω υπερβολής και έλλειψης και διασώζονται, ενίοτε, λόγω της εφαρμογής του μέτρου.

Στο πρώτο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι κάθε τεχνική ικανότητα και κάθε γνωστική δραστηριότητα και πράξη αποβλέπουν σε ένα υπέρτατο αγαθό, το οποίο επιδιώκεται για αυτό το ίδιο και όχι χάριν άλλου και που είναι η ευδαιμονία, αντικείμενο της κυριότερης τέχνης και επιστήμης, που είναι η πολιτική, αφού αυτή αποφασίζει ποιες τέχνες και επιστήμες καλλιεργούνται σε μια πολιτεία. Η ευδαιμονία, το τελικό αγαθό είναι το ίδιο για το άτομο και την πόλη; Ο Σταγειρίτης υποστηρίζει ότι το αγαθό της πόλης, η ευδαιμονία της, αξίζει να το επιδιώξει κανείς περισσότερο και να το διαφυλάξει, ως κάτι το σημαντικότερο και το τελειότερο. Και παρ’ ότι δεν είναι λιγότερο επιθυμητή η κάρπωσή του από ένα άτομο, η πραγμάτωσή του από την πολιτεία και το έθνος είναι κάτι πιο καλό και πιο θεάρεστο.[4] Η προγραμματική αυτή δήλωση του Αριστοτέλη, η καταγραφόμενη στην αρχή των Ηθικών Νικομαχείων, δεν δικαιολογεί διόλου την άποψη του D. Ross ότι, συμφώνως προς το μεγαλύτερο μέρος της αριστοτελικής ηθικής διδασκαλίας, οι άνθρωποι αγωνίζονται ατομικά για την πραγμάτωση των στόχων και των σκοπών τους, χωρίς να εκδηλώνουν κανένα ενδιαφέρον για τους συνανθρώπους των. Ωστόσο, στην διάρθρωση και στην εξέλιξη των διανοημάτων αυτών, καλόν είναι να έχει κάποιος κατά νουν ότι τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης, αν και ήθελαν τους πολλούς να καρπώνονται, καθώς οι άριστοι λίγοι και ο ένας, τα αγαθά της ευδαίμονος ζωής, της θεμελιωμένης στο σύνολο των αρετών, διανοητικών και ηθικών, εντούτοις διαπίστωναν ότι τούτο ήταν ανέφικτο. Ο Ηράκλειτος παρατηρούσε ότι: «εις εμοί μύριοι εάν άριστο ς ή» (Β67), ενώ ο πλατωνικός Σωκράτης διατύπωνε στον Κρίτωνα την απογοήτευσή του για τους πολλούς: «ει γαρ ώφελον οιοί τά είναι οι πολλοί τα μέγιστα κακά εργάζεσθαι, ίνα οιοί τ΄ ήσαν και αγαθά τα μέγιστα; και καλώς αν είχεν. Νυν δε ουδέτερα οιοί τ ε» (μακάρι να ήσαν ικανοί οι πολλοί να κάνουν τα μεγαλύτερα κακά, για να είναι ικανοί να πράξουν και τα μεγαλύτερα αγαθά και καλώς θα είχε το πράγμα. Πλην όμως, για κανένα από τους δύο δεν είναι ικανοί (44d 6-8). Και ο Αριστοτέλης σε ό,τι αφορά στην φιλαυτία υποστηρίζει: «ούτω μεν ουν φίλαυτον είναι δει… ως δ΄οι πολλοί, ου χρ η»[5] (με αυτόν τον τρόπο πρέπει να είναι κανείς φίλαυτος… όχι όμως με τον τρόπο των πολλών). Οι εν λόγω διανοητές δεν απαξίωναν a priori τους πολλούς, αλλά δια-πίστωσαν ότι δεν μπορούσαν να αντέξουν την ευθύνη της ελευθερίας και της αρετής.

Το πρόβλημα του κατά πόσον η φιλία είναι εγωκεντρική ή αλτρουιστική ή υπό ποίαν έννοιαν είναι και εγωκεντρική, εκτός από σχέση φιλαλληλίας, απασχόλησε τον Αριστοτέλη, ο οποίος διακρίνει μεταξύ καλής και κακής φιλαυτίας. Ορισμένως, διερωτάται κατά πόσον, πρωταρχικά, πρέπει κανείς να αγαπά τον εαυτό του ή κάποιον άλλον. Η κοινή αντίληψη συνίσταται στο ότι φίλαυτος είναι εκείνος που ό, τι κάνει το κάνει για την εξυπηρέτηση του ατομικού του συμφέροντος, άβουλος όντας καθ’ όλα, εν αντιθέσει προς τον αξιόλογο άνθρωπο, του οποίου οι πράξεις γίνονται προς χάριν του καλού ήθους και προς χάριν του φίλου του, με παραγνώριση του ατομικού συμφέροντος. Προς την εν λόγω άποψη του κοινού διαφωνούν τα ίδια τα πράγματα, τα οποία λένε πως τα αγαθά που επιθυμούμε για τον καλύτερο μας φίλο, χάριν εκείνου, εμφανίζονται πρώτα στον εαυτό μας, ο οποίος είναι ο καλύτερος μας φίλος, και μετά επεκτείνονται και στους άλλους ανθρώπους. Ως εκ τούτου, πρέπει να αγαπούμε τον εαυτό μας. Ποια είναι η αλήθεια;

Όσοι, και είναι οι πιο πολλοί, αντιλαμβάνονται την φιλαυτία ως ντροπή, αποκαλούν φίλαυτους αυτούς που θέλουν για τον εαυτό τους ένα μεγάλο μέρος του πλούτου, της δόξας και των σωματικών ηδονών, αγαθά τα οποία ονειρεύονται οι πλείστοι. Όσοι επιδεικνύουν απληστία ως προς αυτά τα πράγματα εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στην ικανοποίηση των επιθυμιών, των παθών και των αλόγων μορίων της ψυχής. Αυτού του τύπου η φιλαυτία έχει θιασώτες τους πολλούς και φαύλους και, ως εκ τούτου, δικαίως, κατ΄ Αριστοτέλη, τυγχάνει αποδοκιμασίας. Αντιθέτως, εκείνος ο οποίος δεν θέλει παρά να πράττει τα έργα της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης ή όποιας άλλης αρετής και γενικώς, επιχειρεί να εξασφαλίζει για τον εαυτό του το ηθικό κάλλος, κανένας δεν θα τον αποκαλέσει φίλαυτον ούτε θα τον φέξει.[6] Και όμως, ο τύπος αυτός ανθρώπου -πολύ διαφορετικός από τον ψεγόμενο,- ο οποίος κατευθύνετο στα ενεργήματά του από την λογική και όχι από τα πάθη, είναι πιο φίλαυτος από τον αρνητικής αξίας συνώνυμό του, με την έννοια ότι επιδιώκει για τον εαυτό του τα καλύτερα και κάλλιστα πράγματα, τα συνυφασμένα με τις αρετές, υπηρετώντας το ανώτερο μόριο της οντότητας του που είναι ο νους, δια του οποίου ελέγχει τον εαυτό του. Αυτός είναι ο αληθινός φίλαυτος κατά τον Αριστοτέλη. Αυτός που ωφελεί εαυτόν και τους άλλους[7], σε αντίθεση με τον κακό φίλαυτο που βλάπτει τόσο τον εαυτό του, όσο και τους άλλους. Ο Αριστοτέλης είναι, τελικά ηθικός εγωιστής; Το ερώτημα απασχόλησε πολλούς σχολιαστές της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Όχι μόνον τον D.Ross αλλά και τον Gerard Hughes και την Jennifer Whiting. O Hughes απορρίπτει την ύπαρξη αγωϊστικών κινήτρων κατά την πραγμάτωση της αριστοτελικής φιλίας, παρ’ ότι, κάποιος δικαιολογημένα, υποστηρίζει, θα μπορούσε να αντιλέξει ότι και σε αυτά ακόμη τα αγνά αισθήματα και σε ό, τι άλλο θετικό ο φίλος εκδηλώνει, με καλή θέληση, προς τους φίλους του, υπόκειται ένας εγωισμός, με την αυστηρή σημασία του όρου, δεδομένου ότι όλες αυτές οι εκδηλώσεις φιλίας αποβλέπουν στην ατομική τελείωση. Ωστόσο, ο Hughes απορρίπτει, ακολούθως, το επιχείρημα τούτο με το σκεπτικό ότι οι ηθικά ενάρετες δραστηριότητες αξίζει να επιτελούνται, επειδή είναι ευγενείς και ωραίες επειδή συνιστούν αξίες καθ΄ αυτές. Και επειδή, ζώντας κανείς έτσι, ζει μίαν ολοκληρωμένη ζωή. Μια πράξη καλής θέλησης που γίνεται προς χάριν ενός φίλου είναι ορθή και ενάρετη και, ως τέτοια, αξίζει τον κόπο να γίνεται για αυτήν την ίδια την πράξη, ως έκφραση και ως βίωμα μιας ολοκληρωμένης ζωής. Ο Kraut ad hoc, διαφωνώντας προς το επιχείρημα του Hughes, παρατηρεί πως, αν το πράττει κανείς για χάρη της φίλης του αξίζει μόνον επειδή τον ολοκληρώνει, τότε το γεγονός ότι γίνεται για χάρη της φίλης δεν του παρέχει από μόνο του κάποιον λόγο για να το κάνει.[8] Η Jennifer Whiting, συζητώντας το θέμα του ηθικού εγωισμού (rational egoism), ό,τι, δηλαδή, κάθε δρω υποκείμενο στοχεύει στην δική του ευδαιμονία, η οποία είναι δυνατό να περιβάλει και την ευδαιμονία άλλων προσώπων, υποστηρίζει ότι μερικοί ερευνητές προσδίδουν στην αριστοτελική διδασκαλία περί του φίλου ως άλλου εαυτού μας το νόημα ότι, εάν ο φίλος ενός ενεργούντος υποκειμένου είναι ο άλλος εαυτός του, τότε η ευδαιμονία του φίλου του συνιστά μόριο της δικής του και, ως εκ τούτου, η εκ μέρους ενός ατόμου προαγωγή της ευδαιμονίας του φίλου του αποτελεί τρόπον προαγωγής της δικής του ευδαιμονίας. Πόσο, διερωτάται η Whiting, η ερμηνεία αυτή τιμά την επαναλαμβανόμενη αριστοτελική αντίληψη ότι ο αυθεντικός φίλος αγαπά και επιδιώκει το καλό του φίλου του χάριν του φίλου του; Η J.Whiting υποστηρίζει, τελικώς, ότι στα Ηθικά Νικομάχεια η ατομική ευδαιμονία δεν αποτελεί τον υπέρτατο σκοπό όλων των ανθρώπινων πράξεων, αφού ο Αριστοτέλης, ενίοτε, θέτει ως πρωταρχική επιδίωξη την ευδαιμονία των άλλων, χάριν της οποίας ενεργούν οι άνθρωποι και η οποία δεν συνιστά μόριο της δικής των ευδαιμονίας. Η αυθεντικότης των φιλικών αισθημάτων δεν έχει ως λόγον την ευδαιμονία του εκφραστή των, αλλά εκείνην του φιλικού προσώπου, προς το οποίο απευθύνονται.

Πού είναι, σε τελευταία ανάλυση, η αλήθεια; Μελετώντας τα σχετικά έργα του Αριστοτέλη, τα Ηθικά Ευδήμεια, τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Ηθικά Μεγάλα, κάθε άλλο παρά καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι ο Σταγειρίτης είναι ηθικός εγωιστής. Όταν στη Ηθικά Ευδήμεια ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι το γλυκύτερο πράγμα για έναν άνθρωπο[9] είναι ο άνθρωπος, κι όταν διδάσκει ότι ο φίλος αγαπά τον φίλο του για κανέναν άλλον λόγο, παρά για τον χαρακτήρα του, πώς δικαιολογείται ο ηθικός εγωϊσμός; Ωστόσο, στην φιλία μεταξύ φαύλων, μιαν εκφυλισμένη μορφή φιλίας, εύκολα διακρίνεται το ατομικό συμφέρον και ο εγωϊσμός, απλώς επειδή στην μορφή αυτήν φιλίας ο άνθρωπος χρησιμοποιείται ως μέσον και όχι ως σκοπός, εν αντιθέσει προς την φιλία μεταξύ εντίμων ατόμων, η οποία καθιστά κοινά τα μεταξύ των αγαθά.9 Ο ατομικός αγώνας αυτοπραγμά-τωσης, ελευθερίας και ευδαιμονίας δεν συγχέεται προς οποιανδήποτε μορφή κακής φιλαυτίας.

Τότε ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης δίνουν εξαιρετική βαρύτητα στον προσωπικό αγώνα του κάθε ατόμου για την ανέλιξή του και για την πραγμάτωση της εντελέχειάς του. Πάντοτε μέσα στο ευνοϊκό περιβάλλον μιας συγκροτημένης με όλες της αξίες πολιτείας. Στον Πλάτωνα δεν παρατηρείται σύγκρουση μεταξύ της ατομικής-προσωπικής και της ευημερίας ενός συνόλου, μικρού ή μεγάλου.[10] Όταν το δάκτυλο πληγωθεί, ο άνθρωπος αισθάνεται πόνον στο δάκτυλο. Σε μιαν εύτακτη πόλη, το καλό ή το κακό που υφίσταται ο πολίτης, τα προσλαμβάνει η πόλις ως δική της εμπειρία.[11] Ο πλατωνικός Σωκράτης, σε όλες τις πράξεις και τα ενεργήματά του, των σχέσεων φιλίας περιλαμβανομένων, δεν συμπεριφέρεται για κανέναν άλλον λόγον συμφώνως των αρετών, παρά για την τελείωση της ψυχής του. Στον Κρίτωνα δεν δέχεται να αποδράσει από το δεσμωτήριο, για να μην υποστεί ψυχική φθορά, ενώ στην Πολιτεία ο άνθρωπος με νουν τιμά τα μαθήματα, τα οποία καθιστούν τέλεια την ψυχή, παραγνωρίζοντας όλα τα άλλα.[12] Στην αριστοτελική έννοια της φιλίας, όπου ο φίλος θέλει το καλό του φίλου του χάριν εκείνου, στην ερώτηση κατά πόσον η εν λόγω φιλία στερείται της χρησιμότητας και της ηδονής, η απάντηση είναι αρνητική στην περίπτωση που η φιλία είναι τέλεια. Πράγματι, όταν οι φίλοι είναι ενάρετοι και ευγενείς, αποκομίζουν από την σχέση τους όφελος και ευχαρίστηση. Ο έντιμος φίλος αγαπά τους φίλους του για χάρη του και για χάρη τους.[13] «Και φιλούντες τον φίλον το αυτοίς αγαθόν φιλούσι».

Η φιλία, στην τέλεια εκδοχή της, ενέχει στον μέγιστο βαθμό τον αλτρουισμό, και στον ελάχιστο βαθμό ένα είδος εγωισμού, για να κρατιέται. Αντιθέτως, στις ατελείς της μορφές έχει τον εγωκεντρισμό σε περιωπή, ως χρησιμοθηρία και ως ηδονισμό, ενώ, αναλόγως, διέπεται από έναν αλλοτριωμένο αλτρουισμό. Στην αυθεντική σχέση ο παλιός μύθος διηγείται τον διαγωνισμό μεταξύ των φίλων, για το ποιος θα πεθάνει στην θέση του άλλου. Στην κάθε σχέση συμφέροντος, τα πράγματα λειτουργούν, όπως στη περίπτωση του βασιλιά και του κιθαρωδού: Ο βασιλιάς, όταν καλούσε τον κιθαρωδό στα ανάκτορα για να δώσει μια παράσταση, δεν κοίταζε τίποτε άλλο από την απόλαυσή του, ενώ ο μουσικός, όταν πήγαινε στο παλάτι μόνο το συμφέρον του είχε κατά νουν. Έτσι, όταν ήλθε η ώρα της πληρωμής, ο βασιλιάς, λες και δεν χρωστούσε τίποτε άλλο από απόλαυση, είπε στον καλλιτέχνη: «Την απόλαυση που μου χάρισες, παίζοντας και τραγουδώντας, σου την έχω ήδη πληρώσει με την απόλαυση που σου πρόσφεραν οι υποσχέσεις μου!».[14] Ωστόσο, η φιλόσοφη ενατένιση και η τέχνη της ζωής επικυρώνουν την μεγάλη αλήθεια ότι τίποτε δεν είναι πιο επαγωγός προς ευδαιμονίαν, όπως το φιλείν και φιλείσθαι.

[1] Αριστ. Ηθ. Νικ. ,Θ3, 1156 b 1-2΄Θ4, 115 b 6-14, Θ5, 1157α 25-28,Θ8, 1158 b 11-14, Θ9, 1159 b 25-30. Πβ: G.J. Hughes,ΗθικάΝικομάχεια.Ένας Οδηγός ανάγνωση ς, μτφρ. Π. Γκολίτσης, επμ. Π. Κοτζιά, Αθήνα, Οκτώ, 2013, σ. 188-189.

[2] Πβ.Αυτόθι, Θ9, 1159α 27-28.

[3] Αυτόθι, Θ2, 1155b 31: τω δε φίλω φασί δεν βούλεσθαι ταγαθά εκείνου ένεκα

[4] Αυτόθι, Α1, 1094α. 18-1094 b

[5] Αυτόθι, 18, 1169α 34 -1169 b

[6] Αυτόθι, 18, 1168α 28 – 1168 b

[7] Αυτόθι, 18, 1168b 28 – 1169 α 13.

[8] Πβ. G.J. Hughes, Ηθικά Νικομάχεια, Ένας Οδηγός ανάγνωσης σσ.192- 196, R.Kraut,A r i s t o t l e a n d t h e H u m a n G o o d , Princeton Uni.Press, 1989 (Kef. 2). Πβ. Α. Μάνου,Η αρχαία φιλοσοφία ως τέχν η της ζωής. Τα μέτρα του καιρού. Αθήνα, Α. Καρδαμίτσα, 2013,σσ. 59-63.

[9] Ηθικά Ευδήμει α. 1237 α 26- b5, 1237b 27-34.

[10] Πβ. R.W. Hall,P l a t o a n d t h e Individual, The Hague, M. N., 1963,ss. 211-212.

[11] Πλατ. Πο λ., 462 d-e.

[12] Του Αυτού, Κριτ. 47c – 48d,Πο λ., Θ 591c 1-3. Πβ. Gr. Vlastos, Πλατωνικές Μελέτες, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα 2000, σ. 64.

[13] Gr. Vlastos, αυτόθι, σ. 30

[14] Αριστ. Ηθ. Ευ δ. Η, 1243 b 24-27.

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα