Η
Κυνική φιλοσοφία: Μη μου κρύβεις τον ήλιο!
Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης
«Κάποτε που ο
Διογένης λιαζόταν στο Κράνειο, στάθηκε μπροστά του ο Αλέξανδρος
ο Μακεδών και του είπε: “Ζήτησέ μου ό,τι θέλεις”. Κι εκείνος του
λέει: “Τραβήξου, ώστε να μη μου κρύβεις τον ήλιο». Διογένης
Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή VI 38.
Η Κυνική φιλοσοφία πάντα με συνάρπαζε και την μελετούσα
με εξαιρετικό ενδιαφέρον. Θα έλεγα ότι ήταν κάτι παραπάνω από
ευφυολογήματα ειπωμένα από κάποιους γραφικούς και στριφνούς
γεροντάκους. Αποτελούσε ολόκληρο σύστημα ζωής, ουσιαστικά μια
διαφορετική φιλοσοφία της ζωής την οποία όφειλαν να ακολουθούν
αυτοί που ήθελαν να αποκαλούνται αληθινοί άνθρωποι.
Μια φιλοσοφία που δεν περιβαλλόταν από την αίγλη και τον
ελιτισμό άλλων φιλοσοφικών συστημάτων, αλλά αποτελούσε ένα
σύστημα ιδεών που διδασκόταν μέσα από το πρακτικό της πνεύμα.
Γι’ αυτό το λόγο, αυτό το φιλοσοφικό κίνημα παρήγαγε
περιορισμένη γραμματεία που και αυτή είχε ήδη χαθεί από τους
ελληνιστικούς χρόνους. Οι λιγοστές σωζόμενες μαρτυρίες είναι
κυρίως από μεταγενέστερους συγγραφείς, εμπλουτισμένες με πολλές
Στωικές απόψεις.
Στην εικόνα που έχουμε για την αρχαιότητα δεσπόζουν τα μεγάλα
κατορθώματα του ελληνικού πνεύματος: ο στοχασμός των
Προσωκρατικών, η τραγική ποίηση, η φιλοσοφία του Πλάτωνα και του
Αριστοτέλη, με λίγα λόγια βλέπουμε την “καλή” εικόνα του αρχαίου
κόσμου. Αντιθέτως, με τους κυνικούς το βλέμμα στρέφεται και στην
ανάποδη όψη, αυτήν που μας επιτρέπει να αντιληφθούμε πώς
ενώνονταν τα νήματα!
Ο
Αντισθένης, ήταν Έλληνας φιλόσοφος, ιδρυτής της σχολής
των Κυνικών Φιλοσόφων. Γεννήθηκε στην Αθήνα, το 444 π.Χ. Υπήρξε
αρχικά μαθητής του Γοργία και στην συνέχεια του Σωκράτη.
Το κίνημα του Κυνισμού εκδηλώθηκε κατά τον 4ο π.Χ.
αιώνα στην Αρχαία Ελλάδα ως μια αντίδραση προς τον παραλογισμό
του κατεστημένου. Δεν θα το αποκαλούσαμε σχολή φιλοσοφίας, αλλά
συνιστούσε περισσότερο σε ένα κίνημα διανοητικής και κοινωνικής
ανταρσίας εναντίον πολλών καθιερωμένων δοξασιών και πρακτικών.
Ο όρος κυνικός προέρχεται από το Κυνοσάργες ένα
από τα τρία μεγαλύτερα γυμναστήρια των Αθηνών, στα
νοτιοανατολικά της πόλης, όπου γυμνάζονταν συνήθως οι νόθοι γιοι
των Αθηναίων, από μητέρα σκλάβα, ξένη ή πόρνη. Από εκεί
ξεκίνησαν το διαφωτισμό τους οι μεγάλοι Κυνικοί. Όμως, μια
μεταγενέστερη παράδοση θέλει τον όρο να προέρχεται από τον τρόπο
ζωής των φιλοσόφων, διότι οι σκύλοι (κύνες) ήταν το σύμβολο της
έλλειψης ντροπής. Οι Κυνικοί λοιπόν είχαν συμφωνήσει να έχουν
σαν κοινό τους σύμβολο τον σκύλο (κύων). Γι’ αυτό περπατούσαν
ξυπόλητοι και έτρωγαν σε δημόσιους χώρους. Όπως ο σκύλος, που
είναι ζώο φύλακας, έτσι και αυτοί φρουρούσαν τις αρχές της
φιλοσοφίας τους και επειδή ο σκύλος ξεχωρίζει τους φίλους από
τους εχθρούς, έτσι και αυτοί με τη σειρά τους αναγνωρίζουν ως
φίλους αυτούς που διάκεινται θετικά προς τη φιλοσοφία τους, ενώ
διώχνουν με “γαβγίσματα” εκείνους που είναι ανεπίδεκτοι.
«Όταν ρωτήθηκε ο Διογένης τι κάνει και τον αποκαλούν “σκύλο”,
απάντησε: “Όσους μου δίνουν, τους γαλιφίζω. Όσους δεν μου
δίνουν, τους γαυγίζω. Τους κακούς τους δαγκώνω». ΔΙΟΓΈΝΗΣ
ΛΑΕΡΤΙΟΣ, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή VI 60.
Οι Κυνικοί κατηγορήθηκαν πως αποστρέφονταν τον πολιτισμό της
εποχής τους, αλλά κυρίως αποστρέφονταν τις παρενέργειές του.
Έβλεπαν την κοινωνία σαν ένα κακό θέατρο, όπου δίνονταν ανόητες
παραστάσεις που δεν πετύχαιναν τίποτα και προκαλούσαν
περισσότερο σύγχυση στους ανθρώπους. Επαναστάτησαν ειρηνικά
εναντίον των κακών συνεπειών του πολιτισμού της εποχής τους και
έστειλαν το διαχρονικό μήνυμα να προσπαθήσουμε οι μεταγενέστεροι
να πράξουμε το ίδιο. Εκείνη η επανάσταση, διαποτισμένη με
πικάντικο χιούμορ, ίσως μας δώσει το έναυσμα για μια αλλαγή και
του σύγχρονου τρόπου ζωής ή μάλλον της σύγχρονης θεώρησής μας
για τη ζωή και να “τσακίσουμε” την ματαιοδοξία, τον υλικό
ευδαιμονισμό, τον καταναλωτισμό και να επαναφέρουμε στην
επιφάνεια τις μεγάλες πανανθρώπινες αξίες, εκείνες που μας έχουν
“αφήσει” εδώ και καιρό.
Η εκδήλωση του Κυνισμού κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα ήταν
μια εναντίωση στον καθιερωμένο τρόπο ζωής που ήταν συχνά
ασυμβίβαστος με τη λογική. Είχε στόχο να πετύχει ο άνθρωπος
αταραξία μέσω της ηθελημένης αποξένωσής του από την κοινωνία και
να επιτύχει ευδαιμονία και αυτάρκεια με όσο το δυνατό πιο απλά,
προσιτά και φυσικά μέσα.
«Για τον Κράτη από τη Θήβα, ο οποίος ξεχώριζε για την
ελευθερία του και το παράδειγμα λιτής ζωής, και ο οποίος ήθελε
να δείξει στους Έλληνες ότι ήταν ευτυχισμένος και ότι, καθώς
πίστευε, δεν χρειαζόταν τίποτα, λένε ότι αφού πούλησε όλη του
την περιουσία, την χάρισε στην πόλη της Θήβας λέγοντας πως
“σήμερα ο Κράτης ελευθερώνει τον Κράτη”. ΩΡΙΓΕΝΗΣ Ελληνικά
σχόλια στον Ματθαίο XV 15.
Γι’ αυτούς η ενάρετη ζωή συνίστατο στη νίκη του ανθρώπου πάνω
στις επιθυμίες. Η κυριαρχία της λογικής πάνω στα πάθη ήταν
βασικό αξίωμα της Κυνικής σκέψης. Πίστευαν πως οι περισσότεροι
άνθρωποι είχαν πλανηθεί και θεωρούσαν τους εαυτούς τους έξυπνους
και αξιοπρεπείς, όταν στην πραγματικότητα ήταν καμουφλαρισμένοι
απατεώνες, κουτσομπόληδες και ρουφιάνοι. Ως εκ τούτου, δεν τους
θεωρούσαν αληθινούς ανθρώπους!
Επιπλέον, περιφρονούσαν την κρατούσα θρησκεία της εποχής.
Θεωρούσαν τις θρησκευτικές τελετουργίες παιχνίδια που
δημιουργήθηκαν για την ψυχαγωγία και την παρηγοριά του πλήθους.
Ο βασικός λόγος αυτής της περιφρόνησης και η καταδίκη της
θρησκείας έγινε επειδή είχε αποτύχει να προσφέρει πρακτική
καθοδήγηση στις καθημερινές υποθέσεις. Ωστόσο, δεν ήταν άθεοι
και δεν είχαν αποκηρύξει εντελώς την θρησκεία, μόνο την
οργανωμένη, διότι όσοι αγαπούν τον Θεό δεν έχουν θρησκεία, παρά
μόνο τον ίδιο τον Θεό. Πίστευαν πως ήταν οι μόνοι αληθινοί
άνδρες της πολιτικής και της θρησκείας που εργάζονταν για το
διαφωτισμό των μαζών.
Ταύτιζαν την ενάρετη ζωή με το να ζει κανείς σύμφωνα με τη φύση.
Περιφρονούσαν τον πλούτο και την κοινωνική θέση, που ήταν
αντίθετα στη φύση και στη λογική. Η αρετή ήταν το μόνο καλό και
αυτό σήμαινε ζωή αυτάρκειας, καταστολής των επιθυμιών και
περιορισμό των αναγκών.
Περιγελούσαν τους “μεγάλους” κλέφτες που διηύθυναν τα
Ιερά και έκλεβαν απ’ αυτά, τους πολιτικούς και τους φιλοσόφους
που έτρεχαν στις αυλές των ισχυρών. Από τη στιγμή που κάποιος
απάλλασσε τον εαυτό του από τους κανόνες που εμπόδιζαν την ηθική
ζωή, μπορούσε να λέει πως ήταν αληθινά ελεύθερος.
«Όταν κάποιοι επαινούσαν τον Πλάτωνα, ο Διογένης παρατήρησε:
“Τι σπουδαίο μπορεί να έχει ο άνθρωπος που ενώ ασχολείται τόσον
καιρό με τη φιλοσοφία δεν έχει δυσαρεστήσει κανέναν;»
ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Περί ηθικής αρετής 12 p. 452d.
Ο Διογένης συχνά
κυκλοφορούσε την ημέρα με ένα αναμένο φανό, όταν τον ρωτούσαν
«γιατί κρατάς φανό, ημέρα;» αυτός απαντούσε «ψάχνω να βρώ
τίμιους ανθρώπους» O Διογένης έψαχνε να βρεί ένα ανθρώπινο ον,
αλλά έλεγε πως έβλεπε μόνο κατεργάρηδες και αχρείους
Δεν ασκούσαν το σώμα τους για χάρη μιας νίκης στους
Ολυμπιακούς αγώνες ή σε μια μάχη ή για φυσική υγεία, αλλά
για χάρη της ψυχής. Εξάλλου η αρετή δεν απαιτούσε πολλές
γνώσεις. Ο καλός άνθρωπος ήταν ο σοφός άνθρωπος, αυτός που δεν
επιθυμεί τίποτα, όπως οι θεοί, δηλαδή ο αυτάρκης.
Φυσικά, ήταν αναμενόμενο να κριτικάρονται και να ταπεινώνονται
από τους συμπολίτες τους αλλά πάντα επεδείκνυαν την ανωτερότητά
τους. Δεν στήριζαν τις περί ηθικής θέσεις τους σε επιχειρήματα.
Χρησιμοποιούσαν έξυπνους και σαρκαστικούς υπαινιγμούς, άλλες
φορές πικρόχολους και υβριστικούς και άλλες σατιρικούς. Ως εκ
τούτου, αποξενώνονταν, αλλά ουσιαστικά αυτό επεδίωκαν. Θεωρούσαν
τους εαυτούς τους πολίτες του κόσμου και όχι ενός έθνους ή
πόλης.
«Βλέποντας ο Διογένης τον γιο μιας εταίρας να πετάει πέτρες
στο πλήθος του φώναξε: “Πρόσεχε μήπως χτυπήσεις τον πατέρα σου!»
ΔΙΟΓΈΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή VI
62.
Αν μπορούσαμε λοιπόν να θέσουμε μια αφετηρία σε τούτο το
ενδιαφέρον φιλοσοφικό σύστημα θα αναφερόμασταν στον Αντισθένη
του Αντισθένους (455 – 360 π.Χ.). Θεωρούταν μαθητής του Σωκράτη
και πιθανώς δάσκαλος του Διογένη.
«Αντισθένης από την Αθήνα, Σωκρατικός φιλόσοφος προερχόμενος
από τους ρήτορες, ο πρώτος που αποκλήθηκε Περιπατητικός. Έπειτα
στράφηκε στον Κυνισμό…Αυτός ήταν ο εισηγητής της Κυνικής
Φιλοσοφίας, η οποία έλαβε αυτή την ονομασία, επειδή ο Αντισθένης
δίδαξε στο γυμναστήριο του Κυνοσάργους. Υπήρξε δάσκαλος του
Διογένη του Κύνα και των άλλων Κυνικών». ΣΟΥΔΑ στο λήμμα
“Αντισθένης”.
Οι κυριότερες αρχές του ήταν οι ακόλουθες: η ευδαιμονία
βασίζεται στην αρετή και αυτή πάλι στη γνώση, η οποία, εφόσον
κατακτηθεί, δεν χάνεται ποτέ. Η αρετή καθώς βασίζεται στην
γνώση, είναι κάτι διδακτό. Ηθικός στόχος του ανθρώπου πρέπει να
είναι και η απελευθέρωση από καθετί περιττό, ενώ υπέρτατο αγαθό
είναι και η ταπεινοφροσύνη.
Αλέξανδρος και Διογένης,
Caspar de Crayer (1650 μ.Χ.)
«Κατά την γνώμη των Κυνικών η αρετή είναι κάτι που μπορεί
κανείς να διδαχτεί, όπως υποστηρίζει ο Αντισθένης στον “Ηρακλή”,
και κάτι που δεν χάνεται. Ήταν επίσης της γνώμης ότι ο σοφός
είναι αξιαγάπητος, δεν λαθεύει κι έχει για φίλο του τον όμοιό
του, κι ότι δεν αφήνει τίποτα στην τύχη». ΔΙΟΓΈΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ,
Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή VI 105.
Με τις ιδέες αυτές ο Αντισθένης θεωρήθηκε ήδη από την
αρχαιότητα ο θεμελιωτής της Κυνικής φιλοσοφίας, την οποία
ριζοσπαστικότερα διαμόρφωσε ο Διογένης, ο οποίος αξίζει μιας
εκτενέστερης, ιδιαίτερης και πιο προσεγμένης αναφοράς σε ένα
επόμενο άρθρο. Ακόλουθοι του Διογένη ήταν ο Κράτης, η
Ιππαρχία, ο Μητροκλής, ο Μένιππος, ο Ονησίκριτος και άλλοι
λιγότερο γνωστοί Κυνικοί.
Τονίσαμε πως θεωρούσαν την αρετή ως το μόνο αγαθό και όχι απλώς
ως το ύψιστο αγαθό που έλεγε ο Σωκράτης. Ωστόσο, απαρτίζουν τον
σύνδεσμο ανάμεσα στον Σωκράτη και τους Στωικούς.
Παρά τις ακρότητες του, ο Κυνισμός πρέπει να θεωρηθεί σαν η πιο
πολύτιμη πνευματική ανάπτυξη στο σύνολο της ηθικής θεώρησης,
γιατί έδωσε έμφαση σε δυο μεγάλες και αναγκαίες αλήθειες:
πρώτον, στην απόλυτη υπευθυνότητα του ατόμου ως ηθική μονάδα και
δεύτερον, στην κυριαρχία της θέλησης. Το κριτικό τους κήρυγμα, η
σκανδαλώδης συμπεριφορά και ο προκλητικός διάλογος συνιστούσαν
αυτό που ο μέγιστος των Κυνικών Διογένης θεωρούσε το
ομορφότερο πράγμα στον κόσμο: την παρρησία (ελευθερία λόγου)!
ΔΕΙΤΕ ΣΧΕΤΙΚΑ:
http://www.evprattein.gr/index.php/2011-06-03-09-41-23/157-2011-07-14-08-18-19.html
