Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Jacqueline
de
Romilly
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η
ιδέα της ελευθερίας ξεκίνησε από την Ελλάδα. Εκεί αποκαλύφθηκε
και για πρώτη φορά διακηρύχθηκε έντονα και σταθερά.
Το γεγονός μπορεί να εκπλήσσει. Γιατί η ελληνική κοινωνία δεν
φαίνεται να υπήρξε ποτέ τέτοιο πρότυπο. Στηριζόταν, όπως
ξέρουμε, στη δουλεία. Και είναι γεγονός πως στην Αθήνα - πάντα
πρόθυμη να εξυμνήσει την ελευθερία - οι πολίτες ζούσαν τελικά
από τους δούλους τους, διατηρώντας συχνά την ίδια αριθμητική
αναλογία. Κανένας ανάμεσα σε εκείνους τους υπερασπιστές της
ελευθερίας δεν έβρισκε το πράγμα ανάρμοστο. Έτσι οι Αθηναίοι,
που αρέσκονταν να λένε ότι ζούσαν στην πιο ελεύθερη πόλη,
ασκούσαν στους άλλους Έλληνες μια κυριαρχία της οποίας δεν
δίσταζαν να αναγνωρίσουν τον τυραννικό χαρακτήρα.
Πρόκειται για αναμφισβήτητα γεγονότα. Και όμως πρέπει να το
επαναλάβουμε: η ιδέα της ελευθερίας προέρχεται από την Ελλάδα
και ιδιαίτερα από την Αθήνα.
Τί μπορεί να δικαιολογεί αυτή τη φαινομενική αντίφαση; Αρχικά,
ας τοποθετήσουμε τα πράγματα στο χρονικό τους πλαίσιο. Η
δουλεία ήταν μια πραγματικότητα. Το ίδιο και η κυριαρχία των
ισχυρότερων - και πιστεύω πως δεν θα τολμούσε κανείς να
υποστηρίξει ότι δεν υπάρχει πια στις μέρες μας. Το ουσιαστικό
δεν είναι να συγκρίνουμε την όποια δεδομένη κατάσταση - τις
καλές ή τις κακές πλευρές της - με το μέτρο μιας ιδανικής
εικόνας. Πρέπει μάλλον να λάβουμε υπόψη την κατεύθυνση προς την
οποία τείνει μια εξέλιξη, την πραγματοποιημένη πρόοδο, τα
θεμέλια για τις μεταγενέστερες εξελίξεις και ανανεώσεις.
Αντιλαμβανόμαστε τότε, ότι ορισμένα ελληνικά επιτεύγματα
έφταναν στο βάθος της ιδέας της ελευθερίας και, κυρίως, ότι το
επιδιωκόμενο ιδανικό αποτυπώθηκε για πάντα στα έργα τους.
Όποια και να ήταν η κοινωνία τους, είναι γεγονός πως γενικά οι
Έλληνες, και ιδιαίτερα οι Αθηναίοι, μιλούσαν ακατάπαυστα για
ελευθερία. Σε κάθε σημείο των γραπτών κειμένων, η λέξη αυτή
επαναλαμβάνεται με όλη της τη λάμψη. Εφαρμόζεται στην εθνική
ελευθερία των πόλεων, στην πολιτική ελευθερία των πολιτών, στην
ελευθερία της καθημερινής ζωής, στην εσωτερική ελευθερία του
σοφού, αλλά είναι πάντοτε η ελευθερία. Και ακόμη περισσότερο, η
Αθήνα ρίχτηκε με πάθος στην πρακτική εμπειρία της ελευθερίας. Η
ανακάλυψη της δημοκρατίας είναι ένα μοναδικό προνόμιο. Γιατί η
Αθήνα ανακάλυψε μια άμεση δημοκρατία και την προώθησε αμέσως στα
άκρα. Και αν δεν ήταν η πρώτη που είχε ένα τέτοιο πολίτευμα,
ήταν ασφαλώς η πρώτη που το ανάλυσε, το ύμνησε, προσδιόρισε την
αρχή του και το τοποθέτησε επακριβώς μέσα στην έννοια της
ελευθερίας. Η Αθήνα διαπίστωσε η ίδια ότι υπήρχαν ελαττώματα,
κίνδυνοι και προβλήματα και δεν τα έκρυψε. Είναι γεγονός όμως
ότι διακήρυξε στην ανθρωπότητα, εδώ και είκοσι πέντε αιώνες, μια
ιδέα που την ακολούθησε με συνέπεια. Ακόμα και τα ελαττώματα, οι
κίνδυνοι, τα προβλήματα, ξύπνησαν αμέσως έναν ενεργητικό
συλλογισμό για τα αντίδοτα και τις επανορθώσεις που συμπλήρωσαν
τις πρώτες επιδιώξεις και άνοιξαν το διάλογο με τον οποίο
τρέφεται ακόμα η Δύση.
Αξίζει να αναρωτηθούμε με ποιόν τρόπο γεννήθηκε αυτή η ιδέα.
Αξίζει πράγματι τον κόπο να ερευνήσουμε σε τί η έννοια της
ελευθερίας όπως υπήρχε τότε, έμοιαζε ή διέφερε σε σχέση με τη
δική μας. Αξίζει τον κόπο να ανατρέξουμε στην πηγή για να
είμαστε παρόντες σε αυτή τη γένεση.
Όταν έχει περάσει κάποιος τη ζωή του, σαν εμένα, ανάμεσα στα
μεγάλα ελληνικά κείμενο είναι αδύνατο να μην προβληματίζεται
σχετικά με αυτά τα θέματα. Τους αφιέρωσα πολλά σεμινάρια στη
διδασκαλία μου. Πρόσφατα βρήκα σε αυτά ύλη αρκετών διαλέξεων:
επειδή η γενική προσοχή σ’ αυτούς τους καιρούς προσελκύεται με
έμφαση στα δικαιώματα του ανθρώπου, μου ζήτησαν πολλές φορές να
πραγματευτώ το συγκεκριμένο θέμα1. Έτσι γεννήθηκε η
επιθυμία να συγκεντρώσω αυτούς τους συλλογισμούς σε τούτο το
μικρό βιβλίο που δεν απευθύνεται σε ειδικούς...
