ΕΚΗΒΟΛΟΣ

Ἡ σειρά τῶν Κενταύρων ξεκινάει μέ τήν ἔκδοση τῶν σεμιναρίων τοῦ Ρένου γιά νέους δημοσιογράφους τῆς ΕΣΗΕΑ. Ὁ τίτλος: γιατι μ α θ ή μ α τ α συνιστοῦν, κι ὁ Κένταυρος ἦταν ὁ μυθικός μύστης πρός τ’ ἀνώτερα, πού ὁ Ῥένος τόν εἶχε σύμβολο σέ κάμποσα κείμενά του. μά καί γιά νά θυμίζῃ ἡ Γενική αὐτή τούς μακρινούς ἀστερισμούς, μιάς κι ὅσα λέγονται τόσο διαφορετικά εἶν’ ἀπ’ τά συνηθισμένα, ὥστε μοιάζουν ἀπ’ ἄλλο ἄστρο...

Τά σεμινάρια σκόπιμα διαιροῦνται σ’ αὐτόνομες κ’ εὐσύνοπτες ἑνότητες (καθεμιά μέ διαφορετικό γράμμα: A, Β, Γ, κ.λ.), πού ἔχουν ἡ καί δέν ἔχουν σχέση μεταξύ τους: Παιδεία καί γλῶσσα, ἀπό τόν Ὅμηρο στούς Προσωκρατικούς, Ἡράκλειτος, Πλάτων καί Σοφιστές, Νεοελληνική γραμματεία, δημοτική καί λόγια κ.λ. Ἀποτελοῦν βέβαια πολλοστημόριο ὁσων διεξῆλθε στά σεμινάρια τῆς ΕΣΗΕΑ (1989-93), μά καθώς ποτέ του δέν ἀκολουθοῦσε συγκεκριμένο «πρόγραμμα μαθημάτων», οὔτ’ ἔβαζε ὁρια στό τί κ’ ἐκ ποιᾶς ἀφορμῆς θά πῇ, οὔτ’ ἀπέφευγε τίς γλαφυρές ὁσο καί μαχητικές - ἀκόμα κ’ ἔναντι τῶν παιδιών - παρεκβάσεις, ὁποτε λάβαινε προκλήσεις (ἐλεύθερο μάθημα ἦταν!), ὁ ζωντανός λόγος του δύσκολα τιθασεύεται σέ γραφτό.

Ὁ Βαγγέλης Δουβαλέρης ἀνέλαβε τή μεταγραφή δύο μεγάλων τόμων μέ τίς ἀπομαγνητοφωνήσεις, πούχαν συγκεντρωθῆ χάρις στήν πρόνοια τοῦ φίλου Μ. Ἄμελιδη καί συνέθεσε ἕνα νέο κείμενο, ἀντιμετωπίζοντας ἕναν κυκεώνα ἀπέναντί του καί κυριώτατο ἐμπόδιο: τόν χειμαρρώδη λόγο καί τό φλογερό ταμπεραμέντο τοῦ Ῥένου - πού ποιός τόνε συγκράτησε ποτέ;.. Ξεχώρισε μέ ὑπομονή μυρμηγκιοῦ ὁ,τιμποροῦσε ν’ ἀνασυρθῇ, διατηρώντας παράλληλα τύψεις γιά ὁ,τι πολύτιμο, μοιραία, χάθηκε... Ὅμως κ’ ἔτσι, περιέχονται τόσες σοβαρές κρίσεις, τόσα ἀνεκτίμητα κατασταλάγματα γιά τίς βασικές μορφές καί τά θεμελιώδη κείμενα τῆς ὁλης ἑλληνικῆς παράδοσης, τέτοιοι κατευθυντήριοι ἄξονες γιά κρισιμώτατα τῆς Παιδείας, ὥστε ὁ ἀναγνώστης ἔχει σέ λίγες σελίδες πολύ περισσότερα ἀπ’ τά διδασκόμενα συνήθως ἐπί χρόνια ὁλάκερα στά πανεπιστήμια…

Μέ τήν ἄδεια τῶν ἁρμοδίων δημοσιεύουμε ἀπό τό Γ τοῦ Κενταύρου το συνοψιστικό – συμπερασματικό απόσπασμα για τον Ἡράκλειτο:

Ὁ Ἡράκλειτος εἰν’ ἕνα πνεῦμα προσωπικό, ἐκφράζει καθαρά καί μόνον τή δική του σκέψη. Οἱ κοινοί θά τόν λέγαν «ἐγωιστή» - πλήν ὅμως τό ἐπίθετο «ἐγωιστής» ἔχει μία καθαρῶς ἠ θ ι κ ή σ η μ α σ ί α: ὁ πάντοτε ὑπέρ τοῦ ἑαυτοῦ του, ἐναντίον ἤ κι ἀδιάφορος γιά τούς ἄλλους, εἰς βάρος τῶν ἄλλων, δέν εἶναι φιλάλληλος οὔτε ἀλτρουιστής. Ἑπομένως δέν ἰσχύει αὐτός ὁ χαρακτηρισμός γιά τόν Ἠράκλειτο. Προτιμώτερος εἶν’ ἕνας ἄλλος ὅρος, πού μᾶς πάει σέ μιάν ἀνάλογη φιλοσοφική θέση: ἐ γ ω τ ι κ ό ς (egotique). Ἔτσι χαρακτηρίστηκε ὁ Μάξ Στίρνερ (ψευδώνυμό του Γιόχαν Γκάσπαρ Σμίτ), ἀξιοπρόσεχτος στοχαστής, ἀναρχικός πρό τοῦ Νίτσε, ὁ ὁποῖος ἔγραψε τό περίφημο: Ὁ Ἕνας κι ὁ κόσμος του.[1] Ἡ - ἄς τήν ποῦμε - «σχολή» αὐτή περιλαμβάνει ἐκείνους πού κατά βάση δέ μιλᾶνε γιά λογαρισμό κανενός ἄλλου πέρᾶν τοῦ ἑαυτοῦ τους, μή ὑπηρετώντας παρατάξεις. κατηγορίες ἀνθρώπων κ.λ. Κινοῦνται ἀπ’ τήν ἑξῆς θέση: «—Ἐγώ α ὐ τ ά πιστεύω, καί δέν τά λέω κἄν γιά νά συμφωνήσετε σεῖς! Συμφωνεῖτε - δέ συμφωνεῖτε, ἐγώ πάντως τά γράφω!»[2] Αὐτή εἶν’ ἡ ἐγωτική θέση - δέν εἶν’ ἐγωιστική, γιατί δέν ἔχει ἠθικό χαρακτήρα.

Τοῦ γύρεψαν κάποτε νά τούς θεσπίσῃ νόμους, κ’ ἐκεῖνος τούς εἶπε: Ἄντε κρεμαστῆτε ὅλοι ἀπό ἔφηβο κι ἀπάνω. κι ἀφῆστε τήν πόλη στά παιδιά![3] Δέν ξέρω ἄν τήν πίστευε αὐτή τήν ὑπερβολή. Πίσω ὅμως ἀπ’ τή ρήση τίθεται τό πρόβλημα τῶν γενεῶν: Ὅσοι δέν εἶστ’ ἔφηβοι πάτε νά κρεμαστῆτε! Δηλαδή, τί συμβαίνει ἐδῶ; Οἱ κοινωνίες κάνουν βέβαια τ’ ἀντίθετο: ἀφοῦ στήσουν καλά ἕνα πολιτειακό ἤ παιδευτικό καθεστώς, ὅλα τούς συντείνουν σ τ ό ν ά ἐ π α ν α λ α μ β ά ν ω ν τ α ι ο ἱ κ ρ α τ ο ῦ ν τ ε ς.

Πιό γεροντοκρατούμενη κοινωνία ἀπ’ τή δική μας δέν ὑπάρχει! (Ἐμένα, ἄς ποῦμε, μέ κατατάσσουν στούς... «νεώτερους συγγραφεῖς», φαντάσου! Νεώτερος ἐγώ - ἐτῶν 68! Δηλαδή, γιά νά γίνω κ’ ἐγώ «ἕνας ἀπ’ τούς παλαιότερους», πρέπει νά φτάσω τά 120, διότι, φυσικά, ὑπάρχουν οἱ ὀγδοντάρηδες, οἱ ἐνενηντάρηδες, σεβαστοί δῆθεν κι ὅλα τά συναφῆ... Τώρα, ἄν δέν ἦταν ποτέ ἄξιοι, δέν ἔχει πλέον σημασία! «Μιάς καί γέρασε, εἶναι σεβαστός!..») Οἱ συντηρητικές κοινωνίες εἶναι συνήθως ρασιοναλιστικές καί γεροντοκρατούμενες. Πιστεύουν δέ στά λογής-λογής «ὀχυρώματα» - ἐνῶ ὁ νέος, τί νά τά κάνῃ τά «ὀχυρώματα»; Παίρνει φόρα, ὁρμἀει μέ τό κεφάλι, καί σοῦ λέω γώ μετά ποιό «ὀχύρωμα» τόν κρατάει!..

Δῆτε τίς κοινωνίες τῶν νέων καθεστώτων τοῦ αἰώνα - ἀσχέτως ἄν αὐτά χαντακώθηκαν, ἄν ἦταν ἄθλια κι ὁλοκληρωτικά, κ’ ἐντέλει πέσανε! Τά μέν ἡττήθηκαν στόν Πόλεμο, τά δέ ἔπεσαν μόνα τους, ναί. Ὡστόσο, παρά τά κακά τους, οἱ κοινωνίες αὐτές δέν ἦταν γεροντοκρατούμενες. Ὅταν πρωτοστήθηκαν τά καθεστῶτα αὐτά - κι ὁ χιτλερισμός, κι ὁ Φράνκο στήν Ἱσπανία, κι ὁ κομμουνισμός στή Ρωσία καί στήν Κίνα -, εἶχε κατέβη πολύ τ’ ὅριο ἡλικίας στ’ ὁποῖο κανείς ἔμπαινε στήν κοινωνική πράξη, δραστικά. Ἐνῶ τό ἀντίθετο συμβαίνει στίς κοινωνίες τοῦ ἀστισμοῦ, στίς κοινωνίες τοῦ τρίτου κόσμου, καί γενικότερα στίς ὑπανάπτυκτες καί τίς ἀρχέγονες κοινωνίες.

Ἔτσι, εἴδαμε στό Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο εἰκοσάχρονους ταγματάρχες χιτλερικούς! Θηρία σκέττα!..

Σᾶς τά λέω αὐτά, γιά νά μπῆτε στό πνεῦμα τοῦ Ἡράκλειτου σωστά καί σημερινά· τό ζήτημα δέν εἶναι νά διαβάζουμε τά δασκαλίστικα τά παλιά. Τό βιολογικό δυναμικό ἔχει καί παραέχει σημασία!

Ἄς δοῦμε λοιπόν, ἔτσι συνοπτικά, τή φύση τῆς σκέψης αὐτῆς:

Ἄς ποῦμε ὅτι ὑπάρχει ὁ κόσμος ἀπ’ τή μία μεριά, ἐκεῖνο ποῦ λέμε: πραγματικότητα, κι ἀπ’ τήν ἄλλη μεριά αὐτό πούμαστ’ ἐμεῖς σά συνείδηση, σά νοῦς, σάν πνεῦμα... (Ἀποφεύγω τίς γενικολογικές λέξεις, πούναι φορτωμένες μέ θεολογικές σημασίες, ὅπως ψυχή. Ἡ λέξη συνείδηση, πού χρησιμοποιῶ, εἶναι μέν ἀφηρημένη, ἀλλ’ ἔχει μία ψυχολογική διάσταση. Ἀναφέρομαι σέ κεῖνο πού συμβαίνει διαρκῶς μέσα μου, ἐν μίᾳ συνεχείᾳ παραστάσεων, σκέψεων κ.λ.)

Ὅταν ὁ Ἀριστοτέλης καταγράφει τούς νόμους τῆς λογικῆς διαδικασίας, καταγράφει, στήν οὐσία, τό πῶς σκεφτόμαστε - τήν τυπική λογική, δηλαδή.[4] Ποιές εἶναι οἱ τυπικές διαδικασίες τοῦ λογισμοῦ; Ἄν Α=Β. καί Β=Γ, τότε Α=Γ. Δέν εἶναι δυνατόν νάναι Α καί μή Α. Εἶναι παράλογο κι ἀντιφατικό.

Παίρνει λοιπόν κάποιος φόρα καί λέει: «Ἐγώ πιστεύω ὅτι κι ὁ κόσμος εἶναι σάν τό νοῦ μου!» Τραβάει μιά σπαθιά, λύνει τό πρόβλημα ἔτσι, καί προχωράει! Αὐτός εἶν’ ὁ Παρμενίδης! Τ ό γ ά ρ α ὐ τ ό ν ο ε ῖ ν ἐ σ τ ί ν τ ε κ α ί ε ἶ ν α ί![5] (: τ ό ἴ δ ι ο ε ἶ ν α ι ἡ ν ό η σ η κ α ί τ ό ε ἶ ν α ι!) Τί ἐννοοῦσε μέσα σέ κεῖνο τό εἶναι; Ἐννοοῦσε: τό νά εἶμαι καί τό νά νοῶ εἶναι τό ἴδιο; Ὁπότε πᾶμε στόν Καρτέσιο: Σκέφτομαι. ἄρα ὑπάρχω. Ἄς ὑποθέσουμε ὅτι ἐννοοῦσε αὐτό.

Τί γίνεται ὅμως μέ κεῖνο τό ἐρωτηματικό πού βάζανε κάποια κακά πνεύματα: «Ἔστω ὅτι ὁ κόσμος εἶν’ αὐτός πού λαμβάνετε διά τῆς ἐμπειρίας. Καί πῶς προκύπτει ὅτι οἱ δομές του εἶν’ ἴδιες μέ τίς δομές τοῦ νοῦ σας; Κι ἄν δέν εἶναι; Πῶς τό ἀποδείξατε αὐτό;» Τή διαφορά κόσμου-νοῦ τήν ἔδειξε ὁ Ἡράκλειτος.

Τό ἀνάλογο στή νεώτερη ἐποχή παράδειγμα εἶν’ ὁ Ἀϊνστάιν. Τί εἶπε; Λέτε ὅτι βρίσκεσθε ἐν στάσει. Θά τό δοῦμε. Μήπως ἐννοεῖτε ὅτι εἶσθε στήν αὐτή σταθερά σχέση μέ ἕτερον τί κινούμενον; Κ’ ἔφερε τά πάνω-κάτω στήν Ἐπιστήμη!..

Ὥστε ὁ κόσμος εἶναι μία ἄλλη δομή ἀπ’ ὅ,τι ὁ νοῦς μας; Τότε τί τόν κάνουμε τόν νοῦ; Δέν μποροῦμε νά γνωρίσουμε τόν κόσμο; Οἱ ἀγνωστικοί αὐτό λένε. Ἀπόλυτη ἄποψη...

Ἐγώ, προσωπικά, εἶμαι ἀγνωστικός, χωρίς νά συμπληρώνω μέ πίστη ἐκεῖνο πού δέν μπορῶ νά βρῶ. Ἁπλῶς λέω ὅτι δέν βλέπω πῶς μπορῶ νά γνωρίσω τόν κόσμο μ’ αὐτό τ’ ὄργανο μόνο. Τώρα μέ τί ἄλλο, θά τό δοῦμε... Μέ τήν ἐνόραση, λέει ὁ Πλωτῖνος· μέ τή διαίσθηση ὁ Μπέρξον, ὁ ὁποῖος φυσικά μελέτησε Πλωταῖνο.

Τόν καιρό λοιπόν πού σαρώνει ὁ νοῦς τούς μύθους καί τούς ἥρωες, ρωτάει ὁ Ἡράκλειτος: Ἀλήθεια, εἶστε βέβαιοι; Μήπως τ’ ὄργανο πού σᾶς ἀπαλλάσσει ἀπό θεούς καί μύθους σᾶς ἁλυσοδένει σέ κάτι ἄλλο (ἀπ’ τ’ ὁποῖο θά κάνετε 3000 χρόνια γιά ν’ ἀπαλλαχτῆτε); Μήπως - λέω ἐγώ, ἐπεκτείνοντας τή σκέψη του - έλευθερωθήκατε ἀπό θεούς, κ’ εἶστ’ ἕτοιμοι τώρα νά πατήσετε μιά πεπονόφλουδα - πού θά σᾶς πάῃ ποῦ; Γιά κοιτᾶτε τή ζωή γύρω σας τή σημερνή: ἐκεῖνα πού σᾶς κάνουν νά ὑποφέρετε εἶν’ ἀπόρροιες τῆς πέρα ἀπ’ τό μέτρο κυριαρχίας τῆς λογικῆς - δηλαδή: ξερῆς λογικῆς! Ὅσο περσότερη λογική, τόσο μεγαλύτερη κόλαση! Ἡ καθημερνή σας κόλαση προέρχεται ἀπ’ τήν ἐπικράτηση τοῦ ἑ ν ό ς μόνο στοιχείου πού μᾶς ἀποτελεῖ... Κι ἀκόμα ἐδῶ βρισκόμαστε, νά! Στό διανοητικό ὄργανο στ’ ὁποῖο ἀποδίδουμε ὑπέρτατη σημασία!..

Εἶναι ὄργανο ἐπικοινωνίας ὁ Λόγος, παρήχθη ἐν κοινωνίαις γιά νά ὑπηρετῇ τόν κοινωνικό βίο. Ἀλλά δέν εἶν’ ὄργανο γιά τή γνώση τοῦ κόσμου! Ἄλλο κοινωνία, ἄλλο κόσμος.. Αὐτό λοιπόν τό ριζικό ἐρωτηματικό λανθάνει μές σέ κάθε ἀπόσπασμα τοῦ Ἡράκλειτου. Α ὐ τ ή εἶν’ ἡ ἐπαναστασή του, τρόπον – τινά, στό χῶρο τῆς σκέψης: ἡ ἵδρυση τῆς διαλεκτικῆς. Ἡ τυπική λογική λέει ὅτι ἡ ἀντίφαση εἶν’ἀπολύτως ἀπαγορευμένη. Δέν μπορεῖς νά πῇς πῶς κάτι εἶναι Α καί ταυτόχρονα μή Α. Ἀρχή της ἀ ν τ ι φ ά σ ε ω ς εἶναι, ὄχι τῆς ἀ ν τ ι θ έ σ ε ω ς! Ἔχει μεγάλη σημασία. Ἡ ἀντίθεση εἶναι στό χῶρο τῶν π ρ α γ μ ά τ ω ν, ἤ αὐτῶν πού εἰσπράττουμε ὡς πράγματα· ἡ ἀντίφαση εἶναι μονάχα στό χῶρο τοῦ Λόγου. Δηλαδή: δέν μπορεῖς ν’ ἀ ν τ ι φ ά σ κ ῃ ς, δέν μπορεῖς δηλαδή νά λ έ ς καί ναί καί ὄχι, γιατί τότε δέν συνεννοούμαστε! Νά ὁ κ ο ι ν ω ν ι κ ό ς ρόλος τοῦ Λόγου! Σέ κ ο ι ν ω ν ί α ζοῦμε! Φαντάσου νά σέ ρωτήσω: «Θαρθῇς αὔριο τό πρωί;» καί σύ νά μοῦ ἀπάντησης: «Θάρθω καί δέ θάρθω»!..

Θά σᾶς πῶ ἕνα διανοητικό σχῆμα γιά νά καταλάβετε γιατί ἀδυνατεῖ ὁ νοῦς νά συλλάβῃ τήν κίνηση, κι ὅποτε τή συναντάει κάνει μία στατίκευση: Μπροστά μου ὑπάρχει ἕνας δρόμος ἀπ’ ὅπου περνάει ἕν’ ἁμάξι. Ἔστω ὅτι τό μῆκος τοῦ ἁμαξιοῦ εἶναι ΑΒ. Σ’ ἕνα ὡρισμένο σημεῖο τῆς διαδρομῆς του ὑπάρχει τό ἄνυσμα ΑΒ, πούναι ἀκριβῶς τό μῆκος του - ἔτσι;

Ἐρώτηση: —Βρέθηκε τό ἁμάξι κάποια στιγμή στή θέ-

Προσέξτε: ἄν βρισκόταν ἀ κ ρ ι β ῶ ς στή θέση ΑΒ, κι ὄχι στή Θέση Α+, Β+, δ έ ν ἐ κ ι ν ε ῖ τ ο! Ὁποτε τί συμβαίνει ἐδῶ; Δέν μπορῶ νά ἐκφράσω λ ο γ ι κ ά κάτι πού εἰσέπραξα ἐ μ π ε ι ρ ι κ ά! Μά τόδα νά κινῆται - πέρασε μπροστά μου! Πῶς πέρασε ὅμως; Ἀ λ ή θ ε ι α, στεκόταν στή θέση ΑΒ, γιά νά τό δῶ ὅτι εἶν’ ἐκεῖ, καί μετά στήν ἄλλη θέση. παραπέρα; Αὐτή τήν κασκαρίκα ποιός μᾶς τή σκάει; Ποιός μᾶς ἔστησε αὐτή τήν ἐνέδρα; Γιατί ὅταν λέμε: τή στιγμή X ἦταν στή θέση ΑΒ, τί ἔχουμε κάνει; Ἔχουμε σταματήσει τό χρόνο! Κι ἅμα «σταματήσαμε» τό χρόνο, «σταματήσαμε» τήν κ ί ν η σ η. Κάναμε τήν κίνηση στάση! Δέν ὑπάρχει καί γίγνεσθαι! Δηλαδή, δέν ὑπάρχει κόσμος!..

Γιά νά δοῦμε, λοιπόν, τί ἀκριβῶς κάνουμε: τέμνουμε τή συνέχεια τοῦ χρόνου πού ρέει μέσα μας, τή συνέχεια τῆς συνείδησής μας, τή συνέχεια τῆς πρόσληψης πραγμάτων, ἐνῶ προσλαμβάνουμε πράγματα σ υ ν ε χ ῆ! Δέν εἶναι σόφισμα τό σχῆμα αὐτό, ἀλλά μία ἀποκάλυψη τῆς ριζικῆς ἀδυναμίας τοῦ νοῦ νά ἐκφράςῃ τήν κίνηση, τή συνέχεια κ.λ. Αὐτό ἐννοεῖ ὁ Ἡράκλειτος, αὐτό ἔχει συλλάβει ὅταν λέῃ: Στό ἴδιο ποτάμι δέν ξαναμπαίνει κανείς - γιατί; Διότι δέν εἶναι τό ἴδιο! Ἕτερα καί ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ! Ἄρα ὅλος σου ὁ Λόγος κι ὁ νοῦς εἶν’ ἄχρηστος γιά νά γνωρίσῃς τ ά π ρ ά γ μ α τ α ὅ π ω ς ε ἶ ν α ι! Ὁ ν ο ῦ ς γ ι ά ν ά τ ά ἐ κ φ ρ ά σ ῃ, τ ά ἀ λ λ ο ι ώ ν ε ι! Τήν κίνηση τήν κάνει στάση, τήν καμπύλη τήν κάνει εὐθεῖες - δηλαδή τό ζωντανό τό κάνει νεκρό, τό γίγνεσθαι τό κάνει εἶναι. Δηλαδή, ἐσύ λές ὅτι βλέπεις τόν κόσμο καί βλέπεις, ἀκριβῶς, μή κόσμο! Ἡ συνείδησή μας εἶναι μία συνεχής ροή (ἡ φράση εἶναι τοῦ Μπέρκλεϋ, σπουδαίου Εὐρωπαίου στοχαστῆ)... Ἐμένα μοῦ βιδώθηκε αὐτός ὁ ὅρος, καί δέν κάνω βῆμα παραπέρα: ροή τῆς συνείδησης! Μέσα μας συνεχῶς ἐκτυλίσσεται - νά τό ποῦμε ὠμά - μιά ταινία, πού ἀποτελεῖται ἀπό τί; Ἀπό αἰσθήματα, παραστάσεις, σκέψεις κ.λ. πού ποτέ δέ σταματᾶνε. Ἄν σταματήσουν, πεθάναμε!

Ὁ Ἠράκλειτος, λοιπόν, κατέβηκε στή ρίζα τῆς ζωτικότητας καί συνέλαβε αὐτό ἀκριβῶς: τ’ ὅτι ὑπάρχουμε εἶν’ ὑπόθεση ἑνός γίγνεσθαι. Καταλαβαίνετε τί σημαίνει αὐτό; Δέν ὑπάρχει ἐπαναστατικώτερη ἰδέα ἀπ’ αὐτήν! Ὅλα εἶναι ρευστά! Σοῦ γυρεύει, λ.χ., ὁ ἀστυφύλακας ταυτότητα. Ἀλλά ποιά ταυτότητα; Κανένας δέν εἶν’ «αὐτός» τήν ἑπόμενη στιγμή, οὔτε καμμία στιγμή ἑπόμενη. Ποιά ταυτότητα λοιπόν «σταθερή»; Ἐνῶ οἱ κοινωνίες; «Ταυτότητα, παρακαλῶ. χ α λ κ ά νά σέ κρατάω! Ἐσύ εἶσ' αὐτό· γεννήθηκες τότε· κατοικοῦσες ἐκεῖ! Τό χαλκά, παρακαλῶ, τῆς «χθεσινῆς» σου ταυτότητας! Γι’ αὐτό κ’ ἕνας ἀναρχικός τί λέει; Δέν δέχομαι νά μέ προσδιορίζῃ οὔτε ἡ προηγούμενη στιγμή! Ἐγώ ξαναποφασίζω ποιός εἶμαι κάθε στιγμή! Ὥστε ἡ ἡρακλείτεια θέση εἶναι κ’ ἡ πλέον ἐλευθερωτική.

Τ’ ὅτι τό βρῆκε αὐτό, ἐκεῖνο τόν καιρό, εἶναι τερατῶδες ἅλμα στή σκέψη! Προϋποθέτει πολύ βαθιά σκέψη κι αὐτοεξέταση τοῦ τρόπου σκέπτεσθαι. Ἐδῶ πλέον δέ σκέφτομαι γιά νά καταλάβω τόν κόσμο - γιατί πέφτουν οἱ κεραυνοί, τοῦτα ἤ ἐκεῖνα τά φυσικά φαινόμενα... Ὁ Ἡράκλειτος αὐτογιγνώσκεται! Θέτει ὑπό ἔλεγχο τό ἴδιο τ’ ὄργανο τῆς σκέψης του! Τερατῶδες βῆμα! Βρίσκεται μπροστά δύο χιλιάδες χρόνια καί! Πολύ ἀργότερα φτάσαμε νά θέσουμε αὐτό τό πρόβλημα!..

Ὁ σύγχρονος συνεχιστής του εἶν’ ὁ Ἕγελος, ὁ ὁποῖος ὅμως ἔκανε μίαν ἐκλογίκευση. Ἐκεῖ πού ὁ Ἡράκλειτος λέει γίγνεσθαι, αὐτός προσπαθεῖ νά τό διατυπώσῃ λογικά - γι’ αὐτό καί τό χωρίζει σέ τρεῖς φάσεις.

Ἔχουμε μιά θέση, παράγεται μιά ἄ ρ ν η σ η, μία ἀντίθεση· ἡ φύση τῆς θέσεως καί τῆς ἀρνήσεως εἶν’ ἡ σύνθεση. Ἄς ποῦμε, ἀπό ἕνα +Α κ’ ἕνα -Α, ἔχουμε ἕνα ±Α, πού δέν εἶναι οὔτε +Α. οὔτε -Α. Ὀνομάζουμε θέση τό ἕνα, ἀντίθεση τ’ ἄλλο, σύνθεση τό τρίτο. Τ’ ὀ ν ο μ ά ζ ο υ μ ε - προσέξτε! Δηλαδή: τό μεθοδεύω πλέον, πάλι χρησιμοποιῶ τό νοῦ! Ναι, ἀλλ’ ὁ Ἡράκλειτος δέ λέει αὐτο! - συλλάμβανε τό πράγμα ρ ο ϊ κ ό, ρευστό! Ἐνῶ ὅ Ἔγελος τό στατικοποίησε: λέει «±Α» ἤ «+Α» ἤ «-Α». σά νά ἐννοῇ ὅτι πάντοτε εἶναι ±Α, ἤ +Α, ἤ - Α κ α ί μ ό ν ο! Ὁ Ἡράκλειτος ὅμως λέει ὅτι σ υ ν ε χ ῶ ς ε ἶ ν α ι ±Α τ ό κ ά θ ε τ ι!

Ἄρα; Δέν ἐ κ λ ο γ ι κ ε ύ ε τ α ι ἔτσι ἡ σύλληψη τοῦ Ἠράκλειτου; Φυσικά! Καί ναί μέν εἶναι χρήσιμο, καθό μεθοδικό, ἀλλά δολοφονεῖ τήν οὐσία τῆς σκέψης αὐτῆς! Βέβαια, ὅπως τό διατυπώνει ὁ Ἡράκλειτος, δέν μπορεῖ νά γίνῃ μέθοδος, ἐνῶ ὁ Ἕγελος τό καθιστά μέθοδο σκέψης κ’ ἐνέργειας. Κι αὐτό τό παίρνει ἕτοιμο ὁ Μάρξ, κι ἁπλῶς τό ἀντιστρέφει ὅσον ἀφορᾶ στήν παραγωγή ἰδεῶν... Ὁ μέν Ἕγελος λέει ὅτι ἡ ἰ δ έ α ποιεῖ τόν κόσμο, ἐνῶ ὁ Μάρξ λέει: ὄχι, ὁ κ ό σ μ ο ς ποιεῖ τήν ἰδέα. Ὁπότε; Τό: «Ἡ ἰδέα κάνει τόν κόσμο, ἄρα ἡ ἰδέα πραγματώνεται καί γίνεται Ἱστορία» μᾶς πάει πάλι στίς πλατωνικές Ἰδέες, στά πρότυπα..- πάλι στό θεό, δηλαδή, στόν καθαρό ἰδεαλισμό!.. Ἡ ἀντίστροφη κουβέντα λέει: «Ἀφῆστε τα αὐτά! Ἀπ’ τόν κ ό σ μ ο συγκροτοῦνται οἱ ἰδέες!» Σ’ αὐτό εἶναι σύμφωνος κι ὁ Ἀριστοτέλης. Αὐτό εἶναι ἀκριβῶς ἡ ἐμπειριαρχία: ἀπ’ τήν ἐμπειρία τό κάθετι! ὄχι ἀπό ἰδέες πού τάχα προϋπάρχουν στό νοῦ, δηλαδή ἀπό κανέναν θεό πού τίς πρωτοχάραξε!.. Μεγάλο θέμα... δέν μπορεῖ νά ἐξαντληθῇ μέ δύο κουβέντες...

Κρατῆστε, πάντως, αὐτές τίς δύο ἔννοιες: γίγνεσθαι καί εἶναι. Ἡράκλειτος καί Παρμενίδης. Θά λέγαμε: κατεξοχήν ἀντίθετοι! Ὁ ἕνας λέει ὅτι ὅλα ρέουν, ὁ ἄλλος ὅτι παγίως ἔχουν. Εἶναι ἁπλῶς μιά διαφορά θεώρησης: ὁ Παρμενίδης σά νά βγαίνῃ ἔξω ἀπ’ ὅλα, σά νά τά βλέπῃ ἀπό ἑνός ἀπείρου σημείου - ὁπότε βλέπει ἀπειροστόν! Βλέπει τό πᾶν σταθερό, κρυσταλλωμένο. Ἐνῶ ὁ ἄλλος εἶναι μές στό σβούρισμα αὐτό, ὁπότε λέει - τί πιό φυσικό; - ὅτι δέν ὑπάρχει παρά κίνηση καί μεταβολή. Ἑπομένως, ἡ «ἀντίθεσή» τους, διόλου ἀντίθεση δέν εἶναι...

Ἡ σημερνή Ἐπιστήμη ἔχει βρεῖ πολλά πράγματα πρός τά ὁποῖα συμπίπτουν αὐτές οἱ καθαρές σκέψεις τοῦ Ἡράκλειτου. Πρῶτα-πρῶτα, παραδέχεται τήν ἀρχική ἔκρηξη (τό big bang) ἀπ’ ὅπου γεννήθηκε τό Σύμπαν!.. Κατόπιν ξεκαθαρίζει: ἀφήστε τίς παλιές νευτώνειες ἀντιλήψεις σας! Τό Σύμπαν δέν εἶναι τρισδιάστατο, ἀλλά τ ε τ ρ α σ δ ι ά σ τ α τ ο - κ’ ἡ τέταρτη διάσταση εἶν’ ὁ χρόνος! Οἱ τρεῖς διαστάσεις εἶναι διαστάσεις τοῦ χ ώ ρ ο υ· ἀπαραίτητες γιά νάχουμε ὄγκους - γιά νά συλλαμβάνουμε ὅτι αὐτά πού μᾶς ἔρχονται ἐκ τῆς ἐμπειρίας ἀποτελοῦν σώματα ἐν χώρῳ. Κι ὁ χρόνος; Μά ὁ χρόνος δέν εἶναι διάσταση, θά πῇς. Ὡστόσο αὐτό λέει ἡ Ἐπιστήμη σήμερα! Ἐπίσης, λέει, θά συλλάβετε καί τό χωροχρονικό συνεχές, τ’ ὁποῖο δέν τέμνεται ποτέ. Τί ’ναι πάλι αὐτό; Ἐάν σκοπεύσουν, ἄς ποῦμε, τόν πύραυλο κ α τ’ ε ὐ θ ε ῖ α ν στό στόχο πού θέλουν νά πετύχουν, στόν Βῆτα τοῦ Κενταύρου λ.χ., δέν θά πάῃ ἐντέλει ἐκεῖ. Δέ θά πάῆ ἐκεῖ; Ὄχι, δέ θά πάῃ - γιατί θεωροῦμε ὅτι ὁ χῶρος, τό διάστημα, εἶναι ὁμοιογενές! Μ’ ἄν δέν εἶναι ὁμοιογενές, τότε τί εἶναι; Φανταστῆτε, λέει, ὅτι ρίχνετε ἕνα κέρμα σ’ ἕνα παχύ, κι ἀρκετά κρύο μέλι. Θά βουλιάξη τελικά, ἀλλ’ ὅσο θά στέκῃ ἐκεῖ, ἡ ἐπιφάνεια δέ θάναι ἴσια. Ἔτσι καί τό διάστημα: ἄν σκοπεύςῃς εὐθέως, δέ θά πετύχῃς - θά πᾶς π α ρ α π έ ρ α!..

...Βλέπετε, «πρόοδος» στή σκέψη δέν ὑπάρχει. Ἁπλῶς, προκύπτουν περισσότερες γνώσεις ἐλεγμένες ἀπ’ τήν Ἐπιστήμη, προσφέροντας περισσότερες πιθανότητες συνδυασμῶν, ἄρα συλλογισμῶν, συναρτήσεων κ.λ., ἐπιτρέποντας ἴσως καί μία συγκρότηση νέων μεθόδων σκέψεως. Ὅμως ἡ δυνατότητα τοῦ μυαλοῦ εἰν’ ἴδια. Θά πῆτε: ἁπλῶς συμπίπτουν οἱ σκέψεις τοῦ Ἡράκλειτου! Δεκτόν! Ἔτσι κι ἀλλιῶς, οἱ δρόμοι γιά νά συλλάβῃς τό πραγματικό εἶναι πολλοί - δέν εἶν’ ἕνας! Καί δέν εἶναι μόνο μέ τή λογική, τήν ὁποία χρησιμοποιεῖ ἡ Ἐπιστήμη! Μήπως ἡ λογική εἶναι τό ξηρότατον γι’ αὐτό καί σοφώτατον;[6] Τί ἐννοεῖ: σοφώτατον; Τήν πλήρη γνώση, ἤ μόνο τή λ ο γ ι κ ή σοφία; Ἐνῶ λέγοντας: οἱ ψυχές ἀναθυμιῶνται, μήπως ἐννοεῖ τ’ ἄλλο μέρος τῆς συνείδησης; τήν πίσω μεριά τοῦ φεγγαριοῦ; Ἄλλωστε ὅλοι μας προσδιοριζόμαστε ἀπό πράγματα μ ή λογικά! Μή μοῦ πῆτε: τόν εἶδα. κι ἀφοῦ λογικά σκέφθηκα, βρῆκα ὅτι εἶναι ἄξιο λόγου παιδί, καί δί’ αὐτό τόν ἠγάπησα!.. Ὄχι δά! Ἦταν ὅτι ταιριάζουν τά χνότα μας! Τί θά πῇ: ταιριάζουν τά χνότα μας;.. Ψάξτε νά βρῆτε ὅλες τίς ἐκφρασεις πού δέν «πέφτουν» στή λογική, καί δῆτε πῶς σᾶς προσδιορίζουν! Λέμε: αὐτό δέ μοῦ κάνει! Τί «δέ σοῦ κάνει»; Φόρεμα εἶναι; Τί σημαίνουν ὅλες αὐτές οἱ ἐκφράσεις; Ἀνάγουν σέ κάτι ἔξω της λογικῆς, πέραν τῆς λογικῆς, πρό τῆς λογικῆς! Σ’ α ὐ τ ό μπάζει ὁ Ἡράκλειτος, στόν καιρό του. Βεβαίως, δέν μπορεῖ νά τό ὀργανώσῃ συστηματικά ἀκόμη, ὅσο μπορεῖ νά ὀργανωθῇ συστηματικά ἡ μελέτη τοῦ συγκεκριμένου τυπικοῦ λογισμοῦ... Φυσικά, ὁ τυπικός λογισμός εἶναι στατικός, καί δύναται ὡς ἐκ τούτου νά μελετηθῇ! Ἐνῶ τό ρευστό - πῶς νά μελετηθῇ;.. Ὀνομάζεις «ποτάμι» τοῦτο δῶ, πού τρέχει! τό στατικεύεις καί παράγεις μιάν αἴσθηση τῆς ἔννοιας «ποταμός» - ἔννοιας στατικῆς γιά κάτι ρευστό!

Τό ἴδιο συμβαίνει μέ κάθε λέξη πού ἐξέφρασε κάτι τό ρευστό, κάτι πού γίνεται... Ναι, μά τά γινόμενα εἶναι λίγα ἤ πολλά; Ποιές λέξεις δέν ἐκφράζουν γινόμενα; Μονάχα οἱ καθαρῶς ἀφαιρετικές, πού ἐκφράζουν ἔννοιες. Οἱ ἔ ν ν ο ι ε ς ὅμως εἶναι σταθερές! Ὄχι ὁ κόσμος, ἡ πραγματικότητα! Ἄρα ἡ κουβέντα τοῦ Ἠράκλειτου αὐτό λέει:

[1] Der Einzige und sein Eigenthum [Κακομεταφρασμένο: Ὁ Μοναδικός καί ἡ ἰδιοκτησία(!) του, ἀπό τόν Ζ. Σαρίκα, Θεσσαλονίκη, 2005.]

[2] Ὁ Γιάννης Ἀποστολάκης - ὄχι τυχαῖος κριτικός, παρά τή μονομέρειά του νά μή βλέπῃ πέρα ἀπ’ τό Σολωμό κανέναν ἄλλον ἄξιο, ἀγνοώντας, δηλαδή, Καβάφη, Καρυωτάκη κ.λ. - ἔλεγε γιά τά γραφτά του στόν πατέρα μου: Ἐγώ Ἡρακλῆ, τό κόλλησα στόν τοῖχο! (σά νάταν προκήρυξη δηλαδή)...

[3] Diels-Kranz. Ἠράκλειτος. Β 121: ...ἡβηδόν ἀπάγξασθαι πᾶσι καί τοῖς ἀνήβοις τήν πόλιν καταλιπεῖν...

[4] Τό τυπική ἐδῶ δέν ἔχει τήν περιφρονητική χροιά της μή οὐσιώδους, ἔχει τήν ἔννοια τῆς διανοητικῆς.

[5] Diels-Kranz, Παρμενίδης, ἀποσπ. Β 3.

[6] Πρβλ Diels-Kranz, Ἡράκλειτος, ἀποσπ. Β 118: αὔη (=ξερή) ψυχή σοφωτάτη καί ἀρίστη.

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα