Ἐπίμαχα σημεῖα κριτικῆς στο Θουκυδίδη
και δύο ἐπιλεγμένες γενικές ἐκτιμήσεις
για τη σκέψη του
ἀπό τό ἔργο
του
«ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ»
(κεφ. Α’ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ)
του
ΑΝΔΡΕΑ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ,
συγγραφέα, καθηγητή και προεδρεύοντα
στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.
Δείτε
και εδώ
Ἐπίμαχα
σημεῖα κριτικῆς στο Θουκυδίδη
1.
…Ἔχει ὑποστηριχθεῖ πώς ὁ Θουκυδίδης ποτέ δεν κατάλαβε
καλά τίς πραγματικές αἰτίες τοῦ
Πελοποννησιακοῦ
πολέμου. Ἡ ἄποψη αὐτή βρῆκε τόν ἐκφραστή της κυρίως στο
πρόσωπου τοῦ ὁμότιμου καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ
Cambridge G.E.M.
de Ste Croix,
ἑνός μαρξιστῆ θεωρητικοῦ, ὁ ὁποῖος ἔχει γράψει δύο
βιβλία: α) ἕνα εἰδικό θουκυδιδικό, το
The Origins of the Peloponnesian War
(Οἱ ἀρχές -
ἡ καταγωγή – τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου)
και β) το
The class-Struggle
in the ancient Greek World
(Ἡ πάλη τῶν
τάξεων στον ἀρχαῖο ἑλληνικό κόσμο).
Ὡ αἴτιο
αὐτῆς του τῆς σκέψης ἐπικαλεῖται το γεγονός ὅτι ὁ
Θουκυδίδης δεν ἀντελήφθη τάχα σωστἀ αὐτό πού λέγεται «Μεγαρικό
Ψήφισμα». Το «Μεγαρικό Ψήφισμα» ἦταν μία ἀπό τις
πραγματικές αἰτίες τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου και ἦταν
αἴτιο οἰκονομικῆς σύγκρουσης. Ὁ Περικλῆς, δηλαδή, ὡς
ἐπικεφαλῆς τῆς Ἀθήνας και τῆς Συμμαχίας τῆς Δήλου,
ἀπέκλεισε το λιμάνι τῶν Μεγάρων ἀπο τήν ἐλεύθερη
διακίνηση τῶν ἀγαθῶν κατά τήν διάρκεια τοῦ
Πελοποννησισκοῦ πολέμου. Αὐτή ἡ πράξη ἦταν ὁ πρῶτος
γνωστός ἐμπορικός ἀποκλεισμός, το πρῶτο ἐμπάργκο στήν
ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας.
Ἐπειδή ὁ
Θουκυδίδης εἶναι ἀρκετά προσγειωμένος, ἀλλά δεν εἶναι
ἀκόμη οἰκονομικά σκεπτόμενος ἱστορικός συγγραφέας, ὁ
μαρξιστής
G.E.M
de Ste Croix
νομίζει ὅτι δεν εἶχε καταλάβει πολύ καλά τά πραγματικά
αἴτια τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου για τον ἁπλούστατο
λόγο ὅτι δεν εἶχε ἀντιληφθεῖ πλήρως την ἀξία τοῦ
Μεγαρικοῦ Ψηφίσματος και πιστεύει >ότι τό Μεγαρικό
Ψήφισμα ἧταν ἡ πραγματική αἰτία τοῦ Πελοποννησιακοῦ
πολέμου. Ὁ Θουκυδίδης ὅμως πού εἶναι σύγχρονος τῶν
γεγονότων τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου, γνωρίζει καλύτερα
ἀπ’ ὅ, τι ἐμεῖς, πού ἀπέχουμε 24 αἰῶνες ἀπό αὐτά, τίς
πραγματικές αἰτίες τοῦ πολέμου πού ἐξιστορεῖ, ἔστω κι ἄν
δεν ἔχει διαβάσει Κ. Μάρξ.
Ὁ
Θουκυδίδης εἶναι ὁ πρῶτος ἐκπρὀσωπος τῆς
Real Politik
δυόμισι
χιλιάδες χρόνια πρίν ἀπό τόν
Willy Brandt,
ὁ ὁποῖος ἀργότερα ἔγινε ὁ πρῶτος ἐκπρόσωπος τῆς
Ost Politik
(«Ἀνατολική Πολιτική). Ὁ Θουκυδίδης, λοιπόν, δεν εἶναι
οἰκονομιστής, οὔτε μαρξιστής στην ἀνάλυσή του, παρά το
ὅτι καταλαβαίνει πολύ καλά το ρόλο τῆς οἰκονομίας και
τῆς δύναμης, ἀλλά εῖναι ρεαλιστής πολιτικός και
ἐνδιαφέρεται να δείξει κυρίως ὅτι ἡ αἰτία τῆς ἔκρηξης
τοῦ πολέμου εἶναι ἡ ἀνατροπή τῆς ἰσορροπίας δυνάμεων. Σε
αὐτό τον ἀνταγωνισμό δύναμης ἀνάμεσα στήν Ἀθήνα και τη
Σπάρτη ὑπῆρχε ὁ κίνδυνος για τη Σπάρτη να ἐπικρατήσει
ὁλοκληρωτικά ἡ Ἀθήνα…
2.
…Ὁ Θουκυδίδης, μη γνωρίζοντας την προχωρημένη σκέψη τῶν
νεότερων συγγραφέων, μη γνωρίζοντας τον
Francis Bacon,
ἀλλά γνωρίζοντας τον ἑαυτό του, την κοινωνία του και τη
σοφιστική τῆς Ἀθήνας, γνωρίζοντας το ἀθηναϊκό δράμα και
ὅ,τι εἶχε προυπάρξει και κουβαλώντας το καινούργιο μέσα
του, ἔπεσε στην παγίδα, σε μια ἀπό τις λίγες παγίδες
στίς ὁποῖες ὑπέπεσε, να πιστέψει ἀκράδαντα ὅτι
πρωταγωνιστικός παράγοντας στην ἀντιπαλότητα καί στη
διάκριση σε δύο Συμμαχίες ἦταν τό γεγονός ὅτι οἱ «καλοί»
Ἴωνες συνασπίσθηκαν να χτυπήσουν τους «κακούς» Δωριεῖς
και ἀπό την πλευρά τους οἱ «καλοί» Δωριεῖς συνασπίσθηκαν
να ἀποκρούσουν τούς «διεφθαρμένους» ἀπό την πολυτέλεια
Ἴωνες…Ὁ Θουκυδίδης, ὅμως, ἦταν ἀδύνατο να μην
παρασυρθεῖ, γιατί ῆταν δέκτης αὐτῆς τῆς φυλετικῆς
διάκρισης και τη ζοῦσε μέρα-νύχτα. Ἦταν δέσμιος μιᾶς
σκέψης πού δεν ἔχει πλέον ἐπιστημονική βάση…Ὁ Θουκυδίδης
δεν προβαίνει σε αὐτή την ἀνάλυση στην ἀρχή τῆς
Ἱστορίας του, οὔτε στην ἀρχή τῆς περιγραφῆς τοῦ
Πελοποννησιακοῦ πολέμου αὐτοῦ καθεαυτόν, ἀλλά στη
δεύτερη σύμπραξη τῶν μεγάλων συνασπισμῶν προκειμένου να
συγκρουστοῦν στη Σικελία. Τοποθετεῖ τίς παρατάξεις τῶν
ἐκστρατεύοντων Ἀθηναίων ἀπό τή μιά μεριά καί ἀπό την
ἄλλη τῶν συμμάχων τῶν Συρακοσίων με βάση τη Σπάρτη καί
τήν Πελοποννησιακή Συμμαχία, προσπαθώντας να δείξει ὅτι
ὁ μοχλός και ὁ κύριος ἄξονας τοῦ μίσους πού
δημιουργήθηκε σέ αὐτήν τη δεύτερη σύγκρουση μέ ἀφορμή τή
Σικελική ἐκστρατεία, ὀφείλεται στη φυλετική ἀντιπαλότητα
ἡ ὁποία εἶναι ἕνα
noble lie
(= εὐγενές
ψεῦδος)…
3.
…Τώρα θα μπορούσαμε να ἀναρωτηθοῦμε ἄν ὁ Θουκυδίδης
εἶναι κατ’ ἐξοχήν ἀντικειμενικός συγγραφέας. Πάνω σε
αὐτό τό θέμα ὁ Ἄγγελος Βλάχος διατύπωσε την ἄποψη ὅτι ὁ
Θουκυδίδης εἶναι μεροληπτικός. Την ἄποψη αὐτή την
ἀνέλυσε στό βιβλίο του με τίτλο
Partialites chez Thucydide
(Μεροληψίες στον Θουκυδίδη).
Ἐξαιτίας, λοιπόν, δύο σημείων κατηγορεῖ τον Θουκυδίδη
ὅτι μεροληπτεῖ ἐπειδή ἀδίκησε τον Κλέωνα και
ὑπερεξετίμησε τον Νικία… Ἀς μην ξεχνᾶμε ὅτι ὁ Κλέων
ὑπῆρξε ὁ αἴτιος τῆς ἐξορίας τοῦ Θουκυδίδη κι αὐτό ὁ
Θουκυδίδης δεν μποροῦσε ποτέ να το ξεχάσει, ὅσο
ἀντικειμενικός κι ἄν ἦταν. Ἡ ἐξορία, λοιπόν, πού ὑπεστη
ὀφείλεται σε πρόταση τοῦ Κλέωνα, διότι ὁ Θουκυδίδης ὡς
στρατηγός δεν κατόρθωσε να σώσει την Ἀμφίπολη…Σέ ὅλες
τίς ἄλλες περιπτώσεις ὁ Θουκυδίδης, στο βαθμό πού
μοροῦσε, ἦταν ἀντικειμενικός. Ἄν και ἦταν καταδικασμένος
σε ἐξορία ἀπό την ἴδια του την πατρίδα και θα εἶχε κάθε
λόγο νά τήν μισεῖ, δέν ἔγραψε κατά τῆς Ἀθήνας οὔτε ἔπεσε
στην παγίδα νά ὑπερασπιστεῖ τους Σπαρτιάτες…Κι ἐνῶ εἶναι
σύγχρονος μέ τά γεγονότα και θά ἔπρεπε τό πάθος νά τόν
παρασύρει πότε ἐδῶ, πότε ἐκεῖ, κατάφερε νά
ἀποστασιοποιηθεῖ σέ θαυμαστό βαθμό. Ἀκόμα κι ἄν λάβουμε
ὑπόψη τήν ταξική του τοποθέτηση, τίς προσωπικές του
επιρροές, τήν ὑλική βάση τῆς ζωῆς του καί, δευτερευόντως
την ἐλλιπή πληροφόρησή του, ὑπῆρξε ἀντικειμενικός καί
ἀμερόληπτος…
4.
…Ὁ Θουκυδίδης κάποτε ὑποπίπτει σέ λάθη ἀπό ἐλλιπή
πληροφόρηση. Πράγματι ὅταν διαβάζουμε τον διάλογο των
Μηλίων στο βιβλίο 5, νομίζουμε ὅτι οἱ Ἀθηναῖοι διέπραξαν
ἕνα χονδροειδές ἔγκλημα, τό ὁποῖο δεν μποροῦμε να
δικαιολογήσουμε. Ὁ τρόπος πού ὁ Θουκυδίδης μᾶς
παρουσιάζει τό διάλογο καί τή σφαγή τῶν Μηλίων δείχνει
ἕνα καθαρό ἔγκλημα πολέμου χωρίς δικαιολογία. (Ὑπάρχει
μιά συγκεκριμένη περίπτωση ἡ ὁποῖα μᾶς ἐπιτρέπει να
ἀποδείξουμε ὅτι ὁ Θουκυδίδης δέν ἤξερε μιά λεπτομέρεια
πού γνωρίζουμε ἐμεῖς σήμερα.) Οἱ Ἀθηναῖοι εῖχαν μιά
πληροφορία γιά τούς Μηλίους, ἡ ὁποία σώζεται σέ λακωνική
ἐπιγραφή πού βρέθηκε τό 1900. Ἡ ἐπιγραφή αὐτή
ἀποδεικνύει ὅτι οἱ Μήλιοι βοηθοῦσαν μυστικά τό ναύαρχο
Ἀλκίδα στό Αἰγαῖο. Ἡ Μῆλος καί ἡ Σαντορίνη ἦταν οἱ μόνες
δωρικές νῆσοι σε ὅλο τό Αἰγαῖο και ἐξαιτίας τῶν
φυλετικῶν λόγων ζητοῦσαν να τούς ἐπιτραπεῖ οὐδετερότητα.
Χαμηλόφωνα, ὅμως, βοηθοῦσαν τους Σπαρτιάτες με μυστικά
κονδύλια. Ἡ στάση τῶν Μηλίων ἐξόργισε τους Ἀθηαίους σέ
τέτοιο βαθμό ὥστε ἐξόντωσαν τον πληθυσμό. Οἱ Ἀθηναῖοι
ἐπέδειξαν μιά καθαρά μακιαβελική στάση, γιατί εῖχαν κάθε
λόγο νά δώσουν τήν είκόνα τοῦ ἰσχυροῦ συμμάχου πού
βασίζεται στήν ὑπεροπλία του καί τιμωρεῖ κάθε ἀπείθαρχο
ἑταῖρο. Οἱ Ἀθηναῖοι ἤθελαν νά ἐπιβάλλουν τη μακιαβελική
ἄποψη περί ἰσχύος, τό δίκαιο τοῦ ἰσχυροτέρου…Ἡ ἰσχύς
μπορεῖ νά μήν εἶναι δίκαιη, ἀλλά δημιουργεῖ δίκαιο ἀπό
τή στιγμή πού ἐπιβάλλεται και τό τυραννικό καθεστώς
ἐπίσης δημιουργεῖ δίκαιο ὑπέρ τοῦ ἑαυτοῦ του. Στη Μῆλο,
λοιπόν, ἔλαβε χώρα ἕνα γεγονός τό ὁποῖο ὁ Θουκυδίδης δέν
γνώριζε. Ὁ Θουκυδίδης μᾶς παρουσιάζει ὑπέροχα ἕνα
διάλογο μακιαβελικῆς ὠμότητας και πολιτικοῦ κυνισμοῦ,
πού διημείφθη μεταξύ Ἀθηναίων και Μηλίων, ἀπό τόν ὁποῖο
ὅμως ἀπουσιάζει ἡ ἀλήθεια. Ἡ πραγματική αἰτία μιᾶς τόσο
ἀποτρόπαιης πράξης εἶναι ἡ σοβαρή ἐκδίκηση για ἕνα
συγκεκριμένο λόγο…
Δύο
ἐπιλεγμένες γενικές ἐκτιμήσεις για τη σκέψη του
1.
Ἡ δικαίωση
τῶν στρατηγικών σπουδῶν καί τῶν διεθνῶν σχέσεων στόν
Θουκυδίδη πραγματοποιήθηκε στο τρίπτυχο τῶν βασικών
κινήτρων (Drives)
καί τοῦ διαχρονικοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Θουκυδίδης πιστεύει ὅτι
ὁ ἄνθρωπος καί τῆς ἐποχής του καί τοῦ μέλλοντος
ἐλαυνόταν, ἐλαύνεται και θα ἐλαύνεται ἀπό τρεῖς βασικές
ἀρχές πού εἶναι τά κλειδιά τῆς συμπεριφορᾶς τῶν ἀνθρώπων:
τήν τιμή, τό δέος καί τήν ὠφελίη (γόητρο, φόβος,
συμφέρον). Ὅσον καιρό ἡ φύση τῶν ἀνθρώπων θά παραμένει ἡ
ἴδια (ἕως ἄν ἡ αὐτή ἀνθρώπων φύσις ᾖ) κι ἐφόσον
θά ὑπάρχουν οἱ κοινωνικές σχέσεις, οἱ συγκρούσεις, οἱ
διεθνεῖς σχέσεις και οἱ στρατηγικές ἔρευνες, ὁ ἄνρωπος
ὡς ἄτομο, ἀλλά και ὡς μέλος τῆς κοινωνίας θά ἐλαύνεται
ἀπό αὐτές τις τρεῖς ἀναντικατάστατες αἰώνιες ἀρχές. Ἡ
ἀνθρωπότητα σήμερα πορεύεται μέ αὐτό το τρίπτυχο…
2. Ἡ
σχέση τοῦ Θουκυδίδη μέ τό θεῖον. Ἔχουν γραφτεῖ βιβλία
καί ἄρθρα γιά νά ἀποδείξουν ὅτι ὁ Θουκυδίδης ἦταν ἄθεος.
Ὁ Θουκυδίδης ἴσως ἦταν ἄθεος, ἀλλά δέν μᾶς δίνει τό
δικαίωμα νά συμπεράνουμε κάτι τέτοιο. Ἁπλῶς εἶναι
ἀγνωστικιστής, πού σημαίνει πώς δέν ἐνδιαφέρεται μέσα
στήν Ἱστορία του γιά τό πρόβλημα περί θεοῦ. Δέν
εἰσάγει τόν μέσα στό ἔργο του ἀντίθετα μέ τόν Ἡρόδοτο
πού ἔλεγε: «Ἔτσι ἔγινε γιατί ἔτσι ἤθελαν οἱ θεοί». Δέν
μποροῦμε νά συμπεράνουμε ὅτι ἦταν ἄθεος μόνο καί μόνο
ἐπειδή τό γραπτό του εἶναι ρεαλιστικό καί σχεδόν
ὑλιστικό, προσγειωμένο, ἔξω ἀπό κάθε θεῖο παρεμβατισμό
καί μεσολάβηση ὀνείρων. Ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖον ὁ
Θουκυδίδης παρουσιάζει τά γεγονότα εἶναι πέραν τοῦ «θρησκεύεσθαι»
ἤ «μή θρησκεύεσθαι»…
