ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ Ο ΑΚΡΑΓΑΝΤΙΝΟΣ
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΚΑΙ Ο ΜΑΓΟΣ
Σταύρος Γκιργκένης
Ο Εμπεδοκλής αποτελεί μια από τις
σημαντικότερες μορφές της προσωκρατικής φιλοσοφίας, ένας πραγματικός
πρωτοπόρος της σκέψης και του αρχαίου ελληνικού στοχασμού. Μάλιστα, στην
περίπτωσή του, και σε αντίθεση με άλλους Προσωκρατικούς, είμαστε στην
ευτυχή θέση να έχουμε στη διάθεσή μας ένα πλήθος αυθεντικών στίχων του
φιλοσόφου και όχι απλώς έμμεσες πηγές και πληροφορίες από δεύτερο χέρι.
Φαίνεται ότι ο Εμπεδοκλής έζησε μεταξύ του 495 και 435 π.Χ., δηλαδή η
ζωή και η δράση του πέφτει στην εποχή της μεγαλύτερης ώρας του ελληνικού
πολιτισμού, στην κλασική περίοδο. Γεννήθηκε στον Ακράγαντα της Μεγάλης
Ελλάδας, υπήρξε δηλαδή γνήσιο τέκνο του Ελληνισμού της Δύσης, ο οποίος
κυριαρχούνταν από την πνευματική παράδοση των Πυθαγορείων και του
Παρμενίδη. Από τους Πυθαγορείους φαίνεται ότι κληρονόμησε μια τάση
ενασχόλησης με την πολιτική καθώς μια ροπή συνένωσης της επιστήμης με το
υπερφυσικό και τη μαγεία. Ιδιαίτερα κληρονόμησε απ’ αυτούς το δόγμα της
μετεμψύχωσης, όπως γίνεται φανερό από το έργο του Καθαρμοί. Από
τον Παρμενίδη και τη σχολή του (=Ελεάτες) άντλησε τη σύλληψη του
σύμπαντος, του όντος, ως ενότητας (Ον-Εν), στην οποία απέδιδε
σφαιρικό σχήμα και θεϊκές ιδιότητες. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι
άσκησε και την ιατρική: η ιατρική του δεν ακολουθούσε την εμπειρική
ιατρική μέθοδο, αλλά έδινε προτεραιότητα στη θεωρία. Φαίνεται ότι είναι
από τους πρώτους που συνειδητοποίησε το σπουδαίο ρόλο, τον οποίο παίζει
στις ασθένειες η ψυχική κατάσταση του ασθενή. Γι’ αυτό χρησιμοποιούσε σε
μεγάλη έκταση τη λογοθεραπεία που βασίζεται στη δύναμη της πειθούς. Η
ιατρική του άσκησε ευρύτερη επιρροή, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός
ότι κρίθηκε άξια κριτικής από το συγγραφέα του σπουδαίου ιατρικού
συγγράμματος Περί αρχαίης ιατρικής.
Ο Εμπεδοκλής, όπως ο Πυθαγόρας και
ο Ηράκλειτος, έγινε ήρωας ενός πλήθους απόκρυφων ιστοριών για την
πολιτική και επιστημονική του δράση, οι περισσότερες από τις οποίες
σώζονται από το Διογένη Λαέρτιο. Λεγόταν ότι ήταν φλογερός δημοκράτης
και ότι, όταν του προσφέρθηκε από τους Ακραγαντίνους η βασιλεία της
πόλης, αυτός την αρνήθηκε. Στην πολιτική του δράση πρέπει να συντάχθηκε
με τις δημοκρατικές δυνάμεις στον Ακράγαντα και να διαμόρφωσε σε
σημαντικό βαθμό την πολιτική της πόλης, όπως άλλωστε θα περιμέναμε από
έναν γόνο επιφανούς οικογένειας, ο οποίος μάλιστα ήταν και δεινός
ρήτορας. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης δε δίστασε να τον αποκαλέσει πατέρα της
ρητορικής. Κλείνοντας τη σύντομη αναφορά στην πολιτική του δραστηριότητα
πρέπει να αναφέρουμε ότι διέλυσε μια άγνωστη κατά τα άλλα (πιθανώς
αριστοκρατική) μυστική οργάνωση, η οποία ονομαζόταν «οι Χίλιοι».
Ο
Εμπεδοκλής υπήρξε ένας γοητευτικός συνδυασμός φιλοσόφου και μάγου.
Ισχυριζόταν ότι είχε υπερφυσικές θεραπευτικές ιδιότητες και μάλιστα ότι
κάποτε είχε αναστήσει μια γυναίκα που δεν ανέπνεε για τριάντα μέρες.
Περιφερόταν ανάμεσα στους συμπολίτες του ντυμένος με εκπληκτικό και
εντυπωσιακό τρόπο: φορούσε χρυσό στεφάνι στο κεφάλι, πορφυρό χιτώνα,
χρυσή ζώνη και χάλκινα σανδάλια! Όταν κάποτε ξέσπασε επιδημία πανώλης
στην πόλη του Σελινούντα, κατόρθωσε να την εξουδετερώσει με τον εξής
τρόπο: κατανόησε ότι η μόλυνση οφειλόταν στις αναθυμιάσεις γειτονικών
στην πόλη υδάτων που λίμναζαν. Με δικά του έξοδα εκπόνησε και εκτέλεσε
ένα σχέδιο εκτροπής της ροής δύο παρακείμενων ποταμών, οι οποίοι ήταν
υπεύθυνοι για τα λιμνάζοντα νερά. Έτσι, αποστράγγισε τα έλη και έσωσε
την πόλη. Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι μπορούσε να ελέγχει τον καιρό, να
παύει και να προκαλεί ανέμους και θύελλες, ότι διέθετε φάρμακα ενάντια
στο γήρας. Κάποτε βελτίωσε το κλίμα του Ακράγαντα, αναρτώντας στους γύρω
λόφους γαϊδουροτόμαρα και εμποδίζοντας, έτσι, τους δυνατούς ανέμους να
καταστρέφουν τις σοδειές. Με τη μουσική θεράπευε την οδύνη και τη θλίψη.
Όλα αυτά οδήγησαν τα πλήθη να τον προσκυνούν και να προσεύχονται προς
αυτόν σαν σε θεό.
Αλλά και ο θάνατός του καλύπτεται
από το πέπλο του θρύλου. Κατά μια εκδοχή θα φύγει από την Ιταλία
διωγμένος από τους πολιτικούς αντιπάλους του και θα καταφύγει στην
Πελοπόννησο, όπου και πέθανε. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή το τέλος του
είχε υπερφυσική χροιά: μετά από θυσία και εορταστικό δείπνο με τους
φίλους του στην εξοχή, οι τελευταίοι πέφτουν κουρασμένοι για ύπνο κάτω
από τα δέντρα. Όταν ξύπνησαν το πρωί, ο Εμπεδοκλής είχε εξαφανιστεί.
Ένας από τους φίλους του θα ισχυριστεί ότι εκείνο το βράδυ άκουσε μια
δυνατή φωνή να καλεί τον Εμπεδοκλή και συγχρόνως είδε μια ζωηρή λάμψη.
Σύμφωνα με μια τρίτη εκδοχή ανέβηκε στην κορυφή της Αίτνας και έπεσε
μέσα στον κρατήρα, θέλοντας να επιβεβαιώσει τη φήμη ότι είχε γίνει θεός.
Αργότερα το ηφαίστειο θα ξεβράσει ένα από τα χάλκινα σανδάλια του.
Ο Εμπεδοκλής φαίνεται ότι είχε συγγράψει βασικά δύο έργα σε στίχο, το
Περί φύσεως και τους Καθαρμούς. Από τα δύο αυτά ποιήματα
σώζονται 450 περίπου στίχοι σε σύνολο 3000 έως 5000 χιλιάδων αρχικών
στίχων. Το πρώτο έργο ασχολείται κυρίως με τη φυσική φιλοσοφία, ενώ το
δεύτερο έχει χαρακτήρα θρησκευτικό, μυστικιστικό και απόκρυφο. Το ύφος
του Εμπεδοκλή είναι δυνατό, η φαντασία του ζωηρή. Παρά την αρνητική
κρίση του Αριστοτέλη, ο οποίος έλεγε ότι ανάμεσα στον Όμηρο και τον
Εμπεδοκλή δεν υπάρχει τίποτε κοινό εκτός από το μέτρο, θα μπορούσαμε να
ισχυριστούμε ότι ο Εμπεδοκλής έχει εξαιρετικές ποιητικές αρετές: ειδικά
οι εικόνες του είναι γεμάτες δύναμη και οι παράξενοι συνδυασμοί τους, οι
αχαλίνωτες μεταφορές, το σχεδόν ονειρικό υπόβαθρο, κυρίως του δεύτερου
ποιήματος, προαναγγέλλουν 2 500 χρόνια πριν τις υπερρεαλιστικές τάσεις
της σύγχρονης ποίησης.
Ας δούμε, όμως, τώρα τις βασικές αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται το
φιλοσοφικό σύστημα του Εμπεδοκλή. Ο Εμπεδοκλής ισχυριζόταν ότι υπάρχουν
τέσσερα στοιχεία (αέρας, νερό, γη, φωτιά), τα οποία ονόμαζε «ριζώματα»,
και δύο δυνάμεις, οι οποίες επενεργούν πάνω σ’ αυτά: η Φιλότης (ελκτική
δύναμη) και το Νείκος (άπωση).Τα στοιχεία και οι δυνάμεις είναι άφθαρτα
και αναλλοίωτα και με τις αναμίξεις τους, σύμφωνα με συγκεκριμένες
αριθμητικές αναλογίες, δημιουργούν τα φαινόμενα του αισθητού κόσμου. Ο
κόσμος αυτός δημιουργείται και καταστρέφεται εναλλάξ σε μια αιώνια
διαδικασία. Κάθε κοσμικός κύκλος έχει τα ακόλουθα στάδια: στην αρχή η
Φιλότης κρατά τα πάντα ενωμένα σε αρμονία. Κατόπιν αρχίζει σταδιακά να
κυριαρχεί το Νείκος και να υποχωρεί η Φιλότης. Η αρχική ενότητα αρχίζει
να διασπάται. Σε ένα τρίτο στάδιο κυριαρχεί ολοκληρωτικά το Νείκος:
είναι το στάδιο της απόλυτης πολλαπλότητας. Τέλος, αρχίζει πάλι σιγά
σιγά να κυριαρχεί η Φιλότης κ.ο.κ. Στο δεύτερο και το τέταρτο στάδιο
έχουμε τη δημιουργία και τον αφανισμό ενός κόσμου. Εμείς βρισκόμαστε στο
δεύτερο στάδιο, στον κόσμο που δημιουργείται από το Νείκος με τη
σταδιακή διάλυση του Ενός, γι’ αυτό η έριδα και η διαμάχη περισσεύει
στον κόσμο μας.
Περνώντας στις θρησκευτικές ιδέες του Εμπεδοκλή, που αναπτύσσονται
κυρίως στους Καθαρμούς, αξίζει να τονίσουμε ότι παρά την αντίθετη
άποψη πολλών σύγχρονων μελετητών, οι ιδέες αυτές δεν έρχονται σε
σύγκρουση με τις φυσικές του απόψεις, όπως αναπτύσσονται στο Περί
φύσεως. Αντίθετα, φαίνονται να αποτελούν λογική συνέπειά τους. Αν
παρατηρούνται μερικές ασάφειες και αντιφάσεις, αυτές ερμηνεύονται κατά
το μεγαλύτερο μέρος τους από το γεγονός ότι οι Καθαρμοί φαίνεται
να απευθύνονται σε ευρύτερο ακροατήριο, ίσως σε μια πυθαγόρεια εταιρεία
ή και στο ευρύ κοινό. Ο τίτλος του έργου σημαίνει κάθαρση, εξαγνισμό από
ενοχή, μίασμα ή αμαρτία και μας δείχνει ότι ασχολούνταν με τη μοίρα της
ψυχής. Οι ψυχές, ξεκινώντας από ένα πρωταρχικό στάδιο υπέρτατης
ευδαιμονίας, ενότητας, αγάπης, αθωότητας και ενότητας (πβ. το 1ο στάδιο
του κοσμικού κύκλου παραπάνω), θα υποπέσουν υπό την επίδραση του
Νείκους-διαμάχης στο αμάρτημα της αιματοχυσίας και του αλληλοσπαραγμού.
Ως τιμωρία ακολουθεί μια σκληρή περιπλάνηση των ψυχών μέσω διαδοχικών
μετενσαρκώσεων. Σταδιακά, στο βαθμό που θα συνειδητοποιήσουν τη
θεϊκή τους προέλευση και θα τηρήσουν ορισμένους κανόνες εξαγνισμού, θα
λυτρωθούν από τον κύκλο των μετενσαρκώσεων και θα αποθεωθούν. Ο ίδιος ο
Εμπεδοκλής πιστεύει ότι βρίσκεται κοντά στο τέλος του δικού του κύκλου,
γι’ αυτό και αποκαλεί τον εαυτό του θεό. Όταν όλες οι ψυχές λυτρωθούν θα
αποκατασταθεί η αρχική ενότητα, για να ξαναρχίσει ο κύκλος από την αρχή.
Ο
Εμπεδοκλής ανήκει σε μια εποχή, στην οποία ο θαυματοποιός, ο μάγος της
φυλής, ο ποιητής, ο μάντης, ο γιατρός και ο φιλόσοφος δεν έχουν
ξεχωρίσει εντελώς μεταξύ τους. Αυτή, όμως, ακριβώς η αρχαϊκότητα και η
πολυεδρικότητα της προσωπικότητάς του σε συνδυασμό με την εκπληκτική
φαντασία που αποκαλύπτεται στην ποίησή του εξηγούν τη γοητεία που άσκησε
και ασκεί ο σπουδαίος αυτός Έλληνας της Δύσης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-
-Κ. Βαμβακάς, Οι θεμελιωτές της
δυτικής σκέψης, Ηράκλειο 2001.
-
-Θ. Βέικος, Οι Προσωκρατικοί,
Αθήνα 19985.
-
-Κ. Βουδούρης, Προσωκρατική
φιλοσοφία, Αθήνα 1988.
-
-G.
S.
Kirk
-J.
E.
Raven
- M.
Schofield,
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι (ελλ. μτφρ. Δ. Κούρτοβικ), Αθήνα
19902.
