Δήμητρα και Περσεφόνη,
ένας μύθος για τη ζωή και το
θάνατο
Ε.
Καλλιτεράκη,
ψυχαναλύτρια
Διάλεξα τους ομηρικούς και τους Ορφικούς μύθους πρώτα από όλα,
για να σας μιλήσω για τη δημιουργία του κόσμου.
Ο Όμηρος λοιπόν μας λέει, ότι οι Θεοί και όλα τα πλάσματα της
γης, προήλθαν από το ρεύμα του Ωκεανού που περιζώνει τον κόσμο,
και ότι η Τηθύς ήταν η μητέρα όλων των παιδιών του.
Οι Ορφικοί μύθοι πάλι λένε , πως ο Άνεμος ξελόγιασε τη
μαυροφτέρουγη Νύχτα, τη θεά που ακόμα και ο Δίας σεβόταν και
αυτή τότε γέννησε ένα ασημένιο αυγό μέσα στους κόλπους του
σκότους και ότι από αυτό το αυγό βγήκε ο Έρωτας και έβαλε σε
κίνηση το Σύμπαν.
Ο Έρωτας είχε διπλό φύλο, χρυσά φτερά και τέσσερα κεφάλια και
εκείνη, η Νύχτα, ζούσε μαζί του σε ένα σπήλαιο προβάλλοντας η
ίδια σα τριάδα, δηλαδή σαν Νύχτα, σαν Τάξη και σαν Δικαιοσύνη.
Και ο Έρωτας δημιούργησε τη γη, τον ουρανό, τον ήλιο και τη
σελήνη" (Ρομπερτ Γκρειβς ).
Διάλεξα να μιλήσω για τη Δήμητρα και την Περσεφόνη γιατί πιστεύω
ότι μέσα σε αυτό το μύθο εμπεριέχονται όλα τα παραπάνω. Και όπως
μας λέει ο Κακριδής, ο μύθος έχει μέσα του ένα κόσμο που άλλοτε
είναι εν μέρει λογικός και άλλοτε είναι άλογος. Ο μύθος , λέει,
δεν έγινε για να είναι αισθητικά ωραίος αλλά για να
ανταποκρίνεται σε άλλες έξεις της συνείδησης. Απλώς μπορεί να
είναι και ωραίος.
Ο μύθος στον οποίο θα αναφερθώ είναι πολύ ωραίος, γιατί μέσα του
περιέχει όλη τη διαδρομή του ανθρώπου, δηλαδή τη γέννηση και το
θάνατο.
Και είναι αλήθεια πως το νήμα του κόσμου το κρατά ο Έρωτας και
έπονται η τάξη και η δικαιοσύνη. Γιατί μέσα στη Νύχτα βρίσκεται
το μυστικό του ανθρώπου, είναι αυτή η μαγική λειτουργία του
σκοτεινού σημείου που δίδει τη κίνηση στο κόσμο, και όπως
γνωρίζομε μέσα από το σκοτάδι ερχόμαστε και στο σκοτάδι
πηγαίνουμε.
Από το σκοτάδι της Νύχτας, από το Έρεβος, βγήκε το πεπρωμένο, το
γήρας, ο θάνατος, η εγκράτεια, ο ύπνος, τα όνειρα.
Η Δήμητρα, κόρη της Ρέας και του Κρόνου, Γη- Δα- Μήτηρ,
Μητέρα Γη που κρύβει τα σπέρματα. Η λέξη Δα ήταν ένα πανάρχαιο
όνομα για τη Γα- Γαία. Η Θεά αυτή λεγόταν Δα- μήτηρ ή Δα- μάτερ.
Τη Δήμητρα την έλεγαν Θεσμοφόρο, γιατί έθετε τους θεσμούς,
Λουσία και Ερυνία γιατί λούστηκε στο Λάδωνα για να της περάσει
η οργή για τον Ποσειδώνα που τη βίασε. Την έλεγαν ακόμα Όμπνια
που σημαίνει τροφή και ευδαιμονία.
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης μας πληροφορεί ότι είναι η μόνη που
μάζευε το άγριο σιτάρι από τη γη όταν οι άνθρωποι δεν το
γνώριζαν και τους έδωσε τους νόμους για να μπορούν να είναι
δίκαιοι.
Η Δήμητρα είναι η οργωμένη γη, η γόνιμη. Δε θεωρήθηκε κατάλληλη
για σύζυγος, όπως η Ήρα και δεν είναι ισότιμη με το πνεύμα.
Είναι η αθάνατη πηγή της ζωής, είναι μια θεά ειρηνική με
καλοσύνη και φροντίδα. Είναι όμως και μια θεά που αν δεν έχει
τον έλεγχο οργίζεται τόσο πολύ που οι Θεοί τη φοβούνται.
Η Δήμητρα, από τον αδελφό της Δία γέννησε την Κόρη που όταν την
έκλεψε ο Άδης απέκτησε όνομα και ονομάστηκε Περσεφόνη γιατί
μόνο τότε έγινε γυναίκα.
Περσεφόνη σημαίνει αυτή που φέρει το Φόνο, αυτή που φέρνει την
καταστροφή.
Περσεφάττα είναι από το Πτέρσις και εφάπτω δηλαδή αυτή που
ρίχνει τη καταστροφή.
Και πράγματι η απαγωγή της έφερε την καταστροφή στη γη, γιατί ο
πόνος της μάνας της τη ξέρανε.
Ο Ομηρικός ύμνος στη Δήμητρα λέει:
" Τη Δήμητρα την ομορφόμαλλη σεμνή θεά να ψάλλω αρχίζω, και τη
λιγνοστράγαλη μαζί της θυγατέρα, που ο βροντερόφωνος Δίας άφηκε
τον Άδη να αρπάξει, την ώρα που έπαιζε με τις πλουσιόστηθες
κόρες του Ωκεανού μαζεύοντας λουλούδια σε λιβάδι ρόδα, κρόκους,
μενεξέδες, κρίνους, υάκινθους κι ένα νάρκισσο που η Γη για να
πλανέψει τη ροδόχρωμη παρθένα και να ευχαριστήσει τον αχόρταγο
Άδη έφτιαξε, με τη θέληση του Δία τόσο εξαίσιο που δύσκολα θα
αντιστεκόταν θνητός ή αθάνατος στην ομορφιά του. Και από τη ρίζα
του ξεφύτρωσαν εκατό λουλούδια κι από τη γλυκιά ευωδιά του
ολόκληρος ο πλατύς ουρανός που μας σκεπάζει και ολόκληρη η γη
αναγάλλιασαν όπως και η αλμυρή άβυσσο της θάλασσας."
Σε αυτό το πανέμορφο λουλούδι δεν αντιστάθηκε η κόρη και έτσι
έγινε η βασίλισσα του Κάτω Κόσμου.
Κανείς δεν έλεγε στη μητέρα Δήμητρα πού πήγε η κόρη της. Μονάχα
η Εκάτη την παρηγόρησε κι έψαχνε μαζί της να τη βρει.
Οργίστηκε η Δήμητρα και η γη ξεράθηκε. Γιατί αυτός ο αποχωρισμός
είναι ίδιος με το θάνατο. Και αυτός ο αποχωρισμός είναι που θα
κάνει την Κόρη, Περσεφόνη. Τότε θα γίνει ο απέραντος θρήνος, και
θα βυθίσει στην κατάθλιψη τη μάνα και στο θρήνο την κόρη. Πόσο
δύσκολος είναι ο αποχωρισμός από το αντικείμενο! Μέχρι τότε η
παρθενικότητα της Κόρης δεν είχε θρήνο. Η αθωότητα δε σκέφτεται
το θάνατο. Με αυτή τη βίαιη αρπαγή διαλύεται η σχέση μάνας-κόρης
και θα μπορούσαμε πράγματι να σκεφτούμε πως η αλλαγή
αντικειμένου είναι μια βίαιη πράξη.
Και πήρε ο Άδης την Κόρη μαζί του μέσα στα Τάρταρα, ο Άδης ο
γιος των Τιτάνων, του Κρόνου και της Ρέας.
Ο Άδης, Άιδης ή Αιδωνεύς, "σπίτι του Άιδου" λεγόταν ο κάτω
κόσμος που αργότερα ονομάστηκε Άδης. Άις Αιδης θα πει πολύ
πιθανόν αόρατος, σε αντίθεση με τον ήλιο που είναι ορατός. Και
Αίδιος που σημαίνει αιώνιος. (Karl Kerenyi Η Μυθολογία των
Ελλήνων σελ 218)
Είχε βγει από την κοιλιά της μητέρας του, βρέθηκε στο στομάχι
του πατέρα του, μαζί με τα αδέλφια του, και μετά συμφώνησαν και
πήρε το βασίλειο του Κάτω Κόσμου. Στο Έρεβος.
Εκεί στο Έρεβος έγινε το παλάτι του Άδη και της Περσεφόνης.
Είναι η Υποχθόνια περιοχή που στη μυθική γλώσσα είναι το σύμβολο
του υποσυνείδητου και ο άρχοντάς του είναι ο Πλούτωνας.
Εκεί οι σκιές ψυχές των νεκρών έφταναν είτε συνοδευμένες από τον
Ερμή ή μόνες τους. Έφταναν στη πεδιάδα με τους ασφοδέλους που
ήταν πάντα σκεπασμένη με πάχνη μουντή. Ποτάμια τη διαπερνούσαν.
Ο Αχέροντας το ποτάμι χωρίς χαρά, η πηγή της Λήθης που ήταν
δίπλα στο λευκό κυπαρίσσι και, εάν έπινες από το νερό της,
ξέχναγες την ιστορία και τη ζωή σου.
Στην Ελληνική μυθολογία υπάρχει επίσης μία θεότητα που έχει το
όνομα μιας ψυχολογικής λειτουργίας. Είναι η Μνημοσύνη και αυτή
στο βασίλειο του Άδη, μια πηγή που τη σκίαζε μια άσπρη λεύκα,
από όπου έπιναν οι μυημένες ψυχές, σύμφωνα με τα λίγα που
γνωρίζουμε για τα Ελευσίνια μυστήρια. Η Μνημοσύνη, ήταν η μητέρα
των Μουσών. Είναι η θεότητα που προστατεύει την ποιητική
λειτουργία των ποιητών. Όλοι γνωρίζουμε ότι ο ποιητής είναι ο
αντιπρόσωπος της παιδικής μας ηλικίας, από την οποία θα βρούμε
τη λύση των συγκρούσεών μας. Η Μνημοσύνη γνωρίζει, όπως μας λέει
ο Ησίοδος, και τραγουδά τα περασμένα, τα τωρινά, και τα
μελλούμενα. Είναι η ποιητική λειτουργία που τόσο μοιάζει με την
Ψυχαναλυτική. Ο ποιητής είναι κυρίως το παρελθόν που είναι η
αφετηρία του κόσμου.
Ο μύθος της Περσεφόνης, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι μια
συμβολική αναπαράσταση της περιπέτειας της εσωτερικής ζωής που,
για να γνωρίσει, θα βυθιστεί στο πένθος, για να μπορέσει κατόπιν
να ανθοφορήσει. Καθρεφτίζει τη δύναμη της αλλαγής. Γιατί οι
άνθρωποι δε θα μπορέσουν να βιώσουν τις αλλαγές των εποχών αν
δεν πενθήσουν. Μόνο έτσι θα αποκτήσουν παρελθόν. Και το παρελθόν
είναι αναπόσπαστο μέρος του κόσμου.
Είναι ακόμη, ο μόνος μύθος που κανένας ιστορικός δεν μπόρεσε να
εξοστρακίσει, όπως έχει γίνει με άλλους μύθους και αυτό γιατί ο
συμβολισμός του υπονοεί τη γέννηση της ζωής. Είναι το στάρι που
θα πεθάνει, θα μπει στη γη για να ξαναγεννηθεί. Είναι η έννοια
του πεπρωμένου. Γιατί, όπως μας λέει και ο Caston Bachelart,
χαρακτηριστικό του ανθρώπου δεν είναι η φύση του, είναι η
ιστορία του που θέλει να τη ζήσει, να τη δραματοποιήσει, για να
την κάνει πεπρωμένο.(Caston Bachelart)
Κανείς όμως από τους μελετητές δεν μπορεί να εξηγήσει το γιατί η
Περσεφόνη πρέπει να εγκαταλείψει τον άντρα της όσο χθόνιος και
αν είναι και να βρεθεί πάλι στην αγκαλιά της μητέρας της.
Λέγεται λοιπόν από τον Walter Burkert ότι είναι κάτι που μόνο
στον Ελληνικό μύθο βρίσκουμε.
Η Περσεφόνη φεύγοντας από την αγκαλιά της μητέρας της θα
γνωρίσει τον έρωτα του Άδη και θα τον αγαπήσει, γιατί θα φάει τα
σπόρια από το ρόδι που θα της δώσει για να είναι πια μετά από
αυτό για πάντα δική του.
Το ρόδι είναι τροφή για τους νεκρούς. Η ροδιά, η ανεμώνα είχαν
φυτρώσει από το αίμα του Άδωνη. Ο Άδης έδωσε στην Περσεφόνη,
πριν φύγει για να συναντήσει τη μητέρα της, επτά σπόρους από το
ρόδι και λέγεται ότι αυτοί οι σπόροι αντιπροσώπευαν τις επτά
φάσεις της σελήνης, φάσεις που οι γεωργοί περιμένουν για να
εμφανιστούν τα πρώτα βλαστάρια των καρπών.
Γύρισε λοιπόν ξανά στην αγκαλιά της μητέρας της και αμέσως
βλάστησαν οι κρυμμένοι μέσα στη γη σπόροι. To πένθος είχε
περάσει.
Οι μύθοι εκφράζονται μόνο με συμβολική γλώσσα, εξ αιτίας όμως
της οδύνης και της οργής που μπορούν να προκαλέσουν μπορούν να
εξιδανικευτούν.
Η εξιδανίκευση της αγάπης που η Δήμητρα έτρεφε για την κόρη της
δεν ήταν τίποτε άλλο από τη διχοτομημένη πλευρά του εαυτού της.
Έβλεπε στο πρόσωπό της κόρης της ένα κομμάτι του εαυτού της, που
όμως δεν μπορούσε να καταλάβει, γιατί αυτή η σχάση που
δημιουργούνταν ήταν η απαγόρευση του έρωτα που θεωρούσε πως θα
ήταν η βασική αιτία για να χάσει τη κόρη της. Έγινε έτσι δέσμια
αυτού του αρχαϊκού και ανελέητου υπερεγώ της. Πιθανόν αυτό που
την τρόμαζε να ήταν το κομμάτι του σκότους, που αυτή δεν
άντεχε, το κομμάτι της νύχτας που εμπεριέχει τον Έρωτα και τα
βάσανα που έχει ο ναρκισσισμός. Ο Paul Diel λέει, ότι ο μύθος
της Δήμητρας συμβολίζει ένα ακόμα στοιχείο: τους πολλαπλούς
μύθους του ανθρώπου, που είναι εκτεθειμένοι στο διεστραμμένο
πειρασμό.
Η Περσεφόνη, εγκλωβισμένη μέσα σε αυτή τη σχάση, αναγκάστηκε να
ανεβοκατεβαίνει ανάμεσα στη επιθυμία και στον ατελή αποχωρισμό
από την αρχαϊκή δύναμη της μητέρας της.
Η Περσεφόνη ακόμα, δεν είναι σύμβολο ανεξαρτησίας, όπως ήταν π.χ
η Αφροδίτη και δεν μπορούσε να εκφραστεί χωρίς τη μεσολάβηση της
μητέρας της και του συζύγου της. Γι’ αυτό το λόγο πιθανόν
αντέγραφε τη μητέρα της με το να ελέγχει τον Κάτω Κόσμο,
τιμωρούσε δε ανελέητα τις εκάστοτε ερωμένες του Άδη. Δεν είναι
τόσο αθώα όπως πιθανόν να θέλαμε.
Και τώρα θα σας πω μια άλλη ιστορία.
Η Άννα λοιπόν υπέφερε από πανικούς. Δεν μπορούσε να
κυκλοφορήσει μόνη της, ένιωθε να πνίγεται και να χάνει τον
κόσμο. Ήταν μια όμορφη γυναίκα, παντρεμένη, με δύο γιους. Δεν
ήταν όμως μόνο αυτό το πρόβλημά της.
Δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί ο άνδρας της θύμωνε μαζί της,
επειδή εκείνη ήθελε δύο μήνες να μένει μαζί με τη μητέρα της,
που κατοικούσε σε μια γειτονιά κοντινή με τη δική της.
"Τους φροντίζω, αλλά το βράδυ γυρίζω στη μητέρα μου. Είναι πολύ
δύσκολο να την αποχωριστώ. Για μένα είναι μια πάρα πολύ καλή
μάνα".
Αρνιόταν να αποχωριστεί μια τόσο καλή μάνα. Και πράγματι,
αντικειμενικά, η μητέρα της ήταν μια πολύ καλή μάνα. Είχε
φροντίσει πολύ τα παιδιά της. Είχε δύο κόρες κι ένα άντρα που
ήταν πνιγμένος στα χρέη και έπρεπε πάντα να βρίσκεται κάπου
κρυμμένος.
Η γυναίκα του αδιαμαρτύρητα, χωρίς ποτέ να τον κατηγορήσει, του
συμπαραστάθηκε μέχρι το θάνατό του. Μετά βοήθησε τις κόρες της
να σπουδάσουν και να μορφωθούν και εκείνες τη λάτρευαν. Έμεναν
λοιπόν εκ περιτροπής μαζί της Δυο μήνες η μία και δύο μήνες η
άλλη.
"Δεν ήταν αρκετό έλεγαν, αλλά οι άντρες τους είχαν αντιρρήσεις
για περισσότερο. Μετά ήλθαν για την Άννα οι πανικοί και κάτι
την έπνιγε και της έκοβε τη λαλιά και εκείνη δεν ήξερε γιατί. Η
σεξουαλική της ζωή ήταν ικανοποιητική, αλλά εκείνη δε μπορούσε
να βγει και να πάει μια εκδρομή με τον άνδρα της και την
οικογένειά της. Το μόνο που ήθελε ήταν να πάει στη μητέρα της.
Η έννοια της πολύ καλής μάνας!
Η Δήμητρα ήταν μια πολύ καλή μάνα. Λάτρευε την κόρη της. Το
στοιχείο που υπάρχει σαν χαρακτηριστικό στη Μυθολογία για τη
λατρεία της είναι της θεάς που παρέχει τους καρπούς της γης,
τους κρυμμένους μέσα στη γη, δηλαδή στο σκοτεινό κόσμο του
θανάτου και ότι είναι αχώριστη από την Κόρη.
Είναι όμως αυτό η ευτυχία;
Πόση ελευθερία μπορεί να υπάρχει σε μια τέτοια σχέση, μια σχέση
τόσο πολύ συγχωνευμένη; Μια τόσο απόλυτη σχέση που μπορεί να
πάρει τη μορφή ενός καταδιωκτικού αντικειμένου γιατί είναι
παντοδύναμη και ελεγκτική. Γιατί όσο η μάνα χαίρεται για αυτή
της την Ζωοδότρα εξουσία, τόσο πιο πολύ μπορεί να γίνει
θανατηφόρα η δύναμή της. Η έννοια της αντρικής παρουσίας είναι
χωρίς νόημα γι’ αυτήν. Μέχρι και ο Δίας σκιάχτηκε μαζί της.
Η μητέρα είναι η αρχή της ζωής. Γιατί πριν γεννηθεί η αγάπη και
ο έρωτας προς το πατέρα, υπήρχε η δυνατή προσήλωση προς τη
μητέρα.
Η ενδοβολή μιας αρκετά καλής μητέρας είναι απαραραίτητη για την
καλή ανθοφορία της ζωής μας.
Ο χωρισμός η ματαίωση και μετά ο θρήνος και το πένθος είναι ο
μόνος δρόμος για την ικανοποίηση.
Η Περσεφόνη θα γυρίσει από τον Άδη, αλλά θα είναι μια άλλη. Θα
έχει γευθεί το ρόδι και θα έχει γνωρίσει τον έρωτα και τα
μυστήρια του σκότους. Θα είναι ο οδηγός για όλους που θα
επισκεφτούν το Βασίλειό της,, που συμβολίζει το χθόνιο, το
υπόγειο, το κρυφό, τον κόσμο της υπόγειας διαδρομής, του
ασυνείδητου.
Είναι και τα όνειρα. Που είναι οι μύθοι των ανθρώπων, όπως και η
ιστορία του κάθε ενός χωριστά.
Η προέλευση του ονείρου έχει βάση στο μύθο, και η βάση τους
βρίσκεται στο ασυνείδητο. Ο Freud αισιοδοξούσε ότι ο λόγος θα
έφερνε στο φως της ανθρωπότητας τους μύθους, οι οποίοι,
εκφράζουν τις επιθυμίες της παιδικής ηλικίας, που κυρίως είναι
οι αιμομικτικές επιθυμίες, και η Μυθολογία είναι γεμάτη από
αυτές.
Έτσι θα τελειώσω πρώτα με το όνειρο μιας κόρης
"Βρισκόμουν σε ένα ξερό βουνό. Περπατούσα μέσα από καμένα δάση.
Δεν υπήρχε ποτάμι ούτε πηγή στο δρόμο μου. Νόμιζα πως βρισκόμουν
στο φεγγάρι που πάντα το φανταζόμουν τρομακτικό. Έψαχνα με
αγωνία ένα φυλλαράκι πράσινο. (σιωπή) Σκεφτόμουν τη μητέρα μου.
Ξαφνικά βρέθηκα μπροστά σ’ ένα τοπίο που ήταν πολύ μακρινό, που
φαινόταν η θάλασσα. Άρχισα να κατηφορίζω τρέχοντας".
