ΑΘΗΝΑ – μια ιστορία της πρώτης
δημοκρατίας του κόσμου
- επιλογικό κεφάλαιο -
Thomas N.
Mitchell
Η περίοδος της πρώτης δημοκρατίας του κόσμου αντιπροσωπεύει μία
σημαντική και ταραχώδη σελίδα της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, μία
περίοδο τεράστιας ενεργητικότητας, πολιτισμικής και πνευματικής
κορύφωσης, και ριζικών εξελίξεων στον πολιτικό και κοινωνικό
στοχασμό. Είναι μία περίοδος που θα κινεί πάντοτε ιδιαίτερο και
αυθεντικό ενδιαφέρον. Αλλά ακόμη ευρύτερη σημασία έχει το
κληροδότημά της στον σύγχρονο κόσμο μας, και αυτό ακριβώς θα
επιχειρήσει να διερευνήσει ο «Επίλογος» του βιβλίου.
Αναφερθήκαμε αναλυτικά σε προηγούμενα κεφάλαια στην κλίμακα των
πολιτιστικών επιτευγμάτων. Κανείς δεν αμφισβητεί τη σταθερή
επίδραση ανά τους αιώνες των επιτευγμάτων αυτού του είδους.
Διαμόρφωσαν τη λογοτεχνική, καλλιτεχνική και πνευματική ζωή της
Ευρώπης και του δυτικού κόσμου με πολύ σημαντικούς τρόπους. Η
μελέτη τους θα έχει πάντα τη δική της αυτόνομη αξία, ενώ
συγχρόνως θα βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τις ρίζες του
ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Αλλά η έκταση του πολιτικού κληροδοτήματος είναι ένα άλλο
ζήτημα. Εδώ τίθενται δύο κεντρικά ερωτήματα. Το πρώτο ερώτημα
αφορά την έκταση στην οποία το αθηναϊκό δημοκρατικό ιδεώδες
ενέπνευσε την επανεμφάνιση του δημοκρατικού πνεύματος κατά τον
δέκατο έβδομο και τον δέκατο όγδοο αιώνα και επηρέασε τις
συνακόλουθες προσπάθειες για υλοποίηση της δημοκρατίας. Το
δεύτερο ερώτημα έχει να κάνει με τα μαθήματα που ενδεχομένως η
αθηναϊκή εμπειρία έχει ακόμη να προσφέρει σε έναν κόσμο που
φαίνεται ερωτευμένος με την έννοια της δημοκρατίας, αλλά χωρίς
να υπάρχει πραγματική συναίνεση ως προς το τι ακριβώς σημαίνει
ο όρος, κι όπου πολλές κοινωνίες δεδηλωμένες ως δημοκρατικές
δυσκολεύονται να διατηρήσουν ακόμη και τις στοιχειώδεις
δημοκρατικές αρχές.
Το πρώτο ερώτημα είναι πιο δύσκολο να απαντηθεί, ίσως όμως να
είναι και το λιγότερο σημαντικό από τα δύο. Τα επαναστατικά
κινήματα που εμφανίστηκαν στην Αμερική και την Ευρώπη περί τα
τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα δεν ήταν και τόσο διαφορετικά από
εκείνα που είχαν εμφανιστεί στον ελληνικό κόσμο σχεδόν 2.500
χρόνια νωρίτερα. Ήταν εξεγέρσεις εναντίον καταπιεστικών
συστημάτων —απόλυτες μοναρχίες ή διακυβέρνηση από
αριστοκρατικές ελίτ— που οι εξεγερμένοι θεωρούσαν ότι είχαν
αποτύχει. Όπως ακριβώς ο Κλεισθένης και οι οπαδοί του το 508
π.Χ., έτσι και τα πιο πρόσφατα κινήματα αναζήτησαν μία νέα τάξη
πραγμάτων και συχνά αναζήτησαν κάποια καθοδήγηση από τα πρότυπα
της αρχαίας Αθήνας και της αρχαίας Ρώμης, τα οποία είχαν
μελετήσει και γνώριζαν καλά οι ηγέτες και πρωτοστάτες εκείνων
των κινημάτων.
Στην Αμερική υπήρξε έντονο ενδιαφέρον για τις δημοκρατικές και
ρεπουμπλικανικές ιδέες, αλλά ήταν και πολύ έντονος ο φόβος πως,
αν η εξουσία παραχωρηθεί στο πλήθος των απλών πολιτών, η
πολιτεία θα οδηγηθεί σε χαοτική κατάσταση και, στο τέλος, μία
τυραννία της πλειοψηφίας θα επιβάλει τη βούλησή της για την
εξυπηρέτηση των δικών της συμφερόντων — ό,τι ακριβώς, δηλαδή,
φοβόντουσαν στην άμεση, ριζική δημοκρατία ο Πλάτων και ο
Αριστοτέλης. Δύο από τους πιο γνωστούς ιδρυτές-πατέρες των
Ηνωμένων Πολιτειών, ο Αλεξάντερ Χάμιλτον και ο Τζέιμς Μάντισον,
αποδέχονταν ότι, για λόγους διατήρησης της τάξης, όπως επίσης
και για την προστασία των μειονοτήτων, η νέα διακυβέρνηση δεν θα
μπορούσε να είναι η αμιγής δημοκρατία της πόλης-κράτους, αλλά
αυτό που ο Χάμιλτον περιέγραψε ως αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Ο
Μάντισον συμφώνησε, αλλά θεώρησε πως ο ορθότερος όρος θα ήταν
republic
παρά δημοκρατία, με μία «κυβέρνηση η οποία αντλεί τις εξουσίες
της άμεσα ή έμμεσα από το σώμα των πολιτών».1..
