ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ
ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ
ΣΕ ΣΥΓΧΡΟΝΗ
ΘΕΩΡΗΣΗ
(αντίστοιχο κεφάλαιο στο τεύχος
13 της σειράς
«ΔΙΑΛΟΓΟΣ» - ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΜΕΛΕΤΕΣ
Πέτρος Α. Γέμτος
Κοινωνική σκέψη με βαθύτερους προβληματισμούς και ένα μεγάλο
εύρος θεμάτων αναπτύχθηκε νωρίς στην αρχαία Ελλάδα. Κοινωνικές
ωστόσο επιστήμες με γνωστικούς προσανατολισμούς σε
διυποκειμενική βάση («εμπειρικές επιστήμες») είναι έργο των
νεότερων χρόνων. Στην κοινωνική σκέψη των αρχαίων καθοριστική
ήταν η πρόταξη ηθικών αξιολογήσεων (συνήθως με τη μορφή ενός
σημασιολογικού ρεαλισμού, ενός υπερβατικού ιδεαλισμού ή μιας
τελεολογικής οντολογίας). Υπάρχουν ωστόσο και ρεαλιστικές
αναλύσεις της πολιτικής εξουσίας και της κοινωνικής δύναμης
(Πρωταγόρας, Θρασύμαχος), καθώς και προσπάθειες θεωρητικά
περιορισμένης αλλά αντικειμενικής καταγραφής και ανάλυσης
γεγονότων με στάση παρατηρητή (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης).
Στο μέρος αυτό της μελέτης αναλύονται οι βασικές συμβολές της
αρχαιοελληνικής σκέψης στο, χώρο της ηθικής και πολιτικής
πράξης (κεφ. 1), στην περιοχή του δικαίου και της οικονομίας
(κεφ. 2) και στο χώρο της τέχνης (κεφ. 3).
1. Αρχαιοελληνική ηθική και πολιτική σκέψη
Η αρχαιοελληνική ενασχόληση με προβλήματα του ανθρώπου και της
κοινωνίας ακολούθησε μια σημαντική περίοδο συστηματικής
προσπάθειας ορθολογικής ερμηνείας της φύσης. Οι Ίωνες φιλόσοφοι
που έκαναν το πρώτο πέρασμα από το μύθο στο λόγο αναζήτησαν τις
αρχές του κόσμου που μας περιβάλλει, την πρώτη ύλη που είναι
πίσω από την εμπειρική μεταβλητότητα και εξηγεί την τάξη των
φυσικών φαινομένων. Σημαντικοί ωστόσο προκλασικοί φιλόσοφοι,
όπως αναλύθηκε στο Μέρος Β του βιβλίου, στράφηκαν και στην
έρευνα των ανθρώπινων φαινομένων με πρωτότυπες συμβολές στην
κριτική διαμόρφωση κανόνων ρύθμισης της ανθρώπινης συμπεριφοράς
(κυρίως Πυθαγόρας, Ξενοφάνης, Δημόκριτος, Ηράκλειτος,
Εμπεδοκλής).
Η αρχαιοελληνική ηθικοπολιτική σκέψη κινήθηκε ανάμεσα σε δύο
πόλους, στην επιλογή ενεργητικής ένταξης του πολίτη στην αρχαία
πόλη ως σύνολο και πρωτεύουσα αξία και στην ελληνιστική
ελευθερία ως δικαίωμα απομάκρυνσης από τα κοινά και στροφής στην
ατομική ζωή και ευδαιμονία. Αφού η ηθική και πολιτική φιλοσοφία
στο έργο του Σωκράτη και ως επίκεντρο της γενικότερης
φιλοσοφικής θεώρησης των Επικούρειων, των Στωικών, των
Σκεπτικών και των Νεοπλατωνικών έχει ήδη αναλυθεί στο Β Μέρος
του βιβλίου, θα επικεντρωθούμε στη συνέχεια της μελέτης στους
κλασικούς χρόνους του αρχαιοελληνικού πολιτισμού (που
περιλαμβάνει και τη σοφιστική διανόηση)...
Για μια συνολική εκτίμηση βλ. και
U. Hölscher, Anfängliches Fragen. Studien zur frühen
griechischen Philosophie, Göttingen 1968.
