ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ
του κ.
ΕΜΜ. ΜΙΚΡΟΓΙΑΝΝΑΚΗ
καθηγητού Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών
Κρίσις είναι το αποτέλεσμα μιας κρισίμου καταστάσεως όχι το αίτιον. Το ρήμα
κρίνω σημαίνει κυρίως ξεχωρίζω. Κρίσις είναι το ρήγμα που προκαλεί η αναταραχή,
ο κοινωνικός σεισμός.
Όταν σε κοινωνία ανθρώπων, πολιτικά διαρθρωμένη, συσσωρεύεται ενέργεια, όταν
ηλεκτρίζεται η ατμόσφαιρα, τότε, όσοι συνειδητοποιούν την κατάσταση ή τείνουν σε
περαιτέρω όξυνση ή αναζητούν τρόπους διαχειρίσεως του ενεργειακού αποθεματικού.
Η προσπάθεια θα καταλήξει σε δίλημμα που στην κλασσικώτερη του μορφή είναι:
πόλεμος ή ειρήνη. Το δίλημμα το οποίον προβάλλει και ζητεί απάντηση μπορεί
(αναλόγως των ταγών της πολιτικοστρατιωτικής ηγεσίας) να οδηγήσει σε διευθέτηση
ειρηνική ή πολεμική σύρραξη.
Η κρισιμώτερη φάση ενός πολέμου είναι η προ της αρχής αυτού κατάσταση. Εδώ
ζυγίζονται οι δυνάμεις, υλικές και ηθικές, των εμπολέμων, εδώ συνειδητοποιείται
ότι από ένα ναι ή ένα όχι εξαρτάται η σωτηρία ή η απώλεια.
Ο ιστορικός Θουκυδίδης πολλαπλώς επαινούμενος σήμερον για πολλές αρετές του σε
όλον τον κόσμο, είναι, ως πιστεύω, ο δεινότερος αναλυτής της εν γένει κρίσεως.
Συνειδητοποιεί από την αρχή το μέγεθος του πολέμου (magnitudo
belli) που τείνει να ξεσπάσει, παρακολουθεί την όξυνση της εντάσεως,
αναλύει με απαράμιλλες δημηγορίες αντιπάλων τις δρώσες δυνάμεις στην ιστορία
και, όταν εισέλθει πλέον στον πόλεμο, επισημαίνει επί μέρους κρίσιμες
καταστάσεις που οδηγούν στην κορύφωση, σε κάποιο ισχυρό πλήγμα που κρίνει τον
πόλεμο, δηλ. αφήνει να φανεί ποιος διαφαίνεται ως νικητής.
Ο Θουκυδίδης με ανέφικτη διεισδυτικότητα επεσήμανε τα κομβικά σημεία όχι μόνον
του ιδικού του πολέμου, του Πελοποννησιακού, αλλά κάθε πολεμικού γεγονότος.
Κομβικά είναι τα σημεία που χρειάζεται απόφαση. Έχω παρατηρήσει ότι τα κρίσιμα
σημεία στην εξέλιξη ενός πολέμου είναι εκείνα που στην παραδεδομένη, αποδεκτή
γενικώς γραμμή προβάλλεται ένα ΟΧΙ, κάποια ένταση που εκφράζεται ως διχασμός.
Εδώ ο Θουκυδίδης επιθυμών να φωτίσει ακριβώς αυτά τα δύσλυτα σημεία παρενείρει
τις δημηγορίες του, που είναι το αποκορύφωμα του ρητορικού και πολιτικού λόγου.
Είναι 40 πλήρεις λόγοι, σύντομοι, πυκνοί και δυσνόητοι, που απαιτούν για την
ερμηνεία τους φιλολογικό οπλισμό, άρτια ιστορική σκέψη και φιλοσοφική
προδιάθεση. Ιδού μερικές περιπτώσεις όπου παραμερίζεται η στρατιωτική εμπειρία
και ικανότητα και απαιτείται αποδοχή ένος ενός ΝΑΙ ή ενός ΟΧΙ: Σε μια δύναμη
(π.χ. των Αθηνών) έρχεται να προστεθεί άλλη (των Κερκυραίων): Η αποδοχή των
Κερκυραίων στην αθηναϊκή συμμαχία θα βλάψει τους Κορινθίους. Οι Αθηναίοι είναι
ενώπιον ασυδωπήτου διλήμματος: να δεχθούν ή όχι;
Άλλη περίπτωση!
Να σεβασθούν την ουδετερότητα των Μηλίων ή να ζητήσουν την ένταξή των στην
Αθηναϊκή ναυτική αυτοκρατορία. Και από της πλευράς των Μηλίων το δίλημμα είναι
ανάλογο! να αποδεχθούν τους Αθηναίους ή να αντισταθούν; Άλλο! να ανοίξομε μέτωπο
στη Σικελία ή όχι;
Τον Μάϊο 2006 έγινε το Γ΄Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο για τον Θουκυδίδη από τον
Δήμο Αλίμου με ειδικώτερο θέμα τις δημηγορίες του μεγάλου ιστορικού. Κορυφαίοι
επιστήμονες από όλον τον κόσμο κατέθεσαν τις απόψεις των και οι εργασίες των
εδημοσιεύθησαν σε μεγάλο τόμο. Ως Πρόεδρος του Συνεδρίου είχα την εξαιρετική
ευθύνη της οργανώσεώς.
Στο Συνέδριο αυτό ανέπτυξα μια εντελώς νέα άποψη σε μια κολοσσιαία κρίση που
αναφέρεται στη Λέσβο. Καίρια η σημασία της νήσου, ιδίως της Μυτιλήνης για την
Αθηναϊκή ναυτική αυτοκρατορία του Αιγαίου. Αποστατεί η Λέσβος: Η αποστασία αυτή
είναι πελώριο ρήγμα για την Αθήνα. Αλίσκεται στη συνέχεια η Μυτιλήνη και
ανακτάται η Λέσβος. Ερώτημα πώς θα αντιμετωπίσουν οι Αθηναίοι τους
Μυτιληναίους; Δικαστές οι Αθηναίοι στην Πνύκα. Είναι η κυβέρνηση της πόλεως. Το
πιο διευρυμένο υπουργικό συμβούλιο στον κόσμο. Ποιοι συμμετέχουν σ' αυτό; Οι
βουλόμενοι. Και το πιο εντυπωσιακό από όλα! δεν έχει πρωθυπουργό.
Η κυβέρνηση αυτή του αθηναϊκού βίου, όχι της έμμεσης αλλά της άμεσης δημοκρατίας
αποφασίζει να θανατωθούν όλοι οι άνδρες της Μυτιλήνης και να πωληθούν ως δούλοι
γυναίκες και παιδιά. Αμέσως στέλλουν ένα πλοίο στη Μυτιλήνη με εντολή να
εκτελεσθεί αμέσως η απόφαση. Το ίδιο όμως βράδυ οι Αθηναίοι λέγεται ότι
μεταμελήθηκαν. Τους φάνηκε σκληρή η απόφαση. Και εζήτησαν επανεξέταση για την
επομένη. Ο ιστορικός του πολέμου παραθέτει εκτενώς τα λεχθέντα κατ' αυτήν την
δεύτερη ημέρα. Δεν υπεισέρχομαι εδώ στην πιστότητα ή όχι των λεχθέντων. Σημασία
έχει ότι η συνέλευση αυτή κατέληξε σε διαφορετική απόφαση επιεικέστερη της
πρώτης. Οι Αθηναίοι έστειλαν αμέσως άλλο πλοίο να εμποδίσει την εκτέλεση της
πρώτης αποφάσεως. Το δεύτερο πλοίο έφθασε «στο τσακ» και αυτό θεωρείται ως ένα
από τα πιο εντυπωσιακά «ρεπορτάζ» της ιστορίας, πρόσφορο για κινηματογράφηση.
Στον τόμο του Συνεδρίου που κυκλοφορεί τώρα, έχω αναπτύξει μια ριζικά διάφορη
άποψη που εγγίζει το μέγα θέμα της διαχειρίσεως του δέους. Είναι τόσο σημαντικός
αυτός ο χειρισμός, ώστε ήδη στο ΄Ομηρο ο μήστωρ φόβοιο αποτελούσε
χαρακτηριστικό κορυφαίο μεγάλου ηγέτου. Ο μήστωρ του δέους γνωρίζει να
ενσπείρει τρόμο (να είναι τρομοκράτης) και να αποσείει ο ίδιος τον φόβο από τον
εαυτό του για να έχει άδειαν.
Οι Αθηναίοι στην περίπτωση της Μυτιλήνης είχαν σκοπό να τρομοκρατήσουν τους
Μυτιληναίους και να αποτρέψουν άλλες αποστασίες στο Αιγαίο. Κυρίως απέβλεπαν
στην εκτέλεση των πρωταιτίων (των χιλίων που ξεχώρισαν). Αν άρχιζαν με τους
χιλίους, θα είχαν αντίδραση. Και τί έπραξαν. Προέβαλαν το μείζον με την πρώτη
απόφαση για να επιτύχουν το έλασσον. Η πρώτη απόφαση δεν ελήφθη για να
εκτελεσθεί. ΄Ηταν απλώς προοίμιο της δεύτερης (της οριστικής), που εξετελέσθη.
Οι Μυτιληναίοι δεν εσώθησαν συμπτωματικά. Υπήρξε μεθόδευση με την αντιμετώπιση
σε δύο επίπεδα. Στην άποψή μου αυτή σημειωτέον βρήκα μεγάλο έρεισμα στον
ιστορικό και γεωγράφο Στράβωνα, ο οποίος παρουσιάζει το δεύτερο πλοίο να φθάνει
μία ολόκληρη ημέρα θάττον, δηλ. ενωρίτερα από κάποιο χρονικό σημείο που
είχε ορισθεί η εκτέλεση.
Η θέση μου αυτή αναθεωρεί βεβαίως την κρατούσα περί Θουκυδίδου άποψη ως πιστου
και αντικειμενικού αφηγητού, αλλά από την άλλη άποψη τον αναβιβάζει ως διδάσκαλο
της πολιτικής και δεινό αναλυτή των κρίσεων. ΄Εχει πολύ μεγαλύτερη
αποτελεσματικότητα στην ενάσκηση της πολιτικής το να εμφανίζεται κάτι «ως από
μηχανής» στο κρισιμώτερο σημείο.
Αλλά ο Θουκυδίδης δεν υποδεικνύει μόνον πώς θα αντιμετωπίσομε μερικώτερες
κρίσεις. Είναι ο ιστορικός που στα 431 π.Χ. αντελήφθη βαθύτερα από κάθε άλλο ότι
η Ελλάς μπορούσε να μεγαλουργήσει αλλά με ίσες πιθανότητες και να
καταβαραθρωθεί. ΄Εσκυψε με πολύ ενδιαφέρον και την εμβρίθεια μεγάλου ιατρού να
διαπιστώσει ποιες δυνάμεις δρουν και ενώ παρέχουν την ελπίδα θριάμβου και
μεγαλείου αποδεικνύονται καταστροφικές από κακή εκτίμηση. Η Ελλάς από κακή
εκτίμηση κυρίως πολιτειακής φύσεως έγινε ερειπιώνας.
Ενας λόγιος του 1ου αι. π.Χ. ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, θα
προτιμούσε να είχε λησμονηθεί αυτός ο πόλεμος που τόσο μας πικραίνει. Θα
προτιμούσε να μη τον είχε αφηγηθεί ο Θουκυδίδης. Νεώτερος πολύ γνωστός ιστορικός
και πολιτισμολόγος, ο Arnold Toynbee, θα μας πει ότι
με τον Πελοποννησιακό πόλεμο έγινε κάτι χειρότερο Η Ελλάς αυτοκτόνησε.
Κάτι παραπάνω! οι συνέπειες του αυτοχειριασμού εκδηλώθηκαν πολλούς αιώνες
κατόπιν για να επαληθεύσει και εδώ ότι μια συμφορά ή ένα μεγάλο γεγονός
υποθηκεύει το μέλλον και των απογόνων μας σε μεγάλη προοπτική του χρόνου. Η
διαπίστωση αυτή επαυξάνει τις ευθύνες μας.
Η κορυφαία των επιστημών, η πολιτική, αυτό ακριβώς διδάσκει. Τί; Το
ορθοτομείν εν καιρώ (εν κρισίμω καταστάσει).
