www

«ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ: Οι θεμελιωτές της δυτικής σκέψης)

Λίγα απλά θέματα -αδιατύπωτες υποθέσεις και ενορατικές προκαταλήψεις έξω από το χώρο της επιστήμης- αποτελούν το υπόβαθρο της όλης επιστημονικής σκέψης.

Η θεώρηση του κόσμου από τον Αναξιμένη, συμπολίτη και μαθητή του Αναξίμανδρου, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως οπισθοδρόμηση αλλά συγχρόνως και ως πρόοδος, σε σύγκριση με τη σκέψη του δασκάλου του. Οπισθοδρόμηση, γιατί το συντηρητικό πνεύμα του Αναξιμένους δεν θα μπορέσει να παρακολουθήσει το μεγαλοφυές και τολμηρό άλμα που επιχειρεί ο νους του Αναξιμάνδρου προς μια νοητική απαρχή του κόσμου, το άπειρο, μια έννοια υπεραισθητή και ασύλληπτη· ο Αναξιμένης θα θεωρήσει και αυτός μια άπειρη αρχή, αλλά θα επιστρέψει στο πνεύμα του Θαλή, δίδοντας της υλική υπόσταση, τον αέρα. Πρόοδο, γιατί είναι ο πρώτος που θα προβάλει μια φυσική ερμηνεία στη μεταβολή των πραγμάτων, ανάγοντάς την στον βαθμό αραίωσης ή συμπύκνωσης της πρωταρχικής ουσίας, του αέρα. Η εμπειρική σκέψη του βρίσκεται στους αντίποδες του αφαιρετικού νου του Αναξιμάνδρου. Ο Αναξιμένης θα ακολουθήσει έτσι έναν δρόμο πιο συστηματικό και επαγωγικό, που θα τον οδηγήσει σε δύο θεμελιώδη συμπεράσματα. Αυτά μπορεί να στερούνται της ενορατικής δύναμης του δασκάλου του, αλλά αποδείχθηκαν γονιμότατα στην περαιτέρω εξέλιξη του επιστημονικού στοχασμού. Πρώτον, εξασφαλίζει τη συνεχή και αδιάσπαστη εξέλιξη μιας άπειρης υλικής αρχής προς την πολλαπλότητα του κόσμου, ενώ η ίδια στην υπόστασή της (αέρας) παραμένει αναλλοίωτη και, δεύτερον, ανάβει πρώτος όλες τις ποιοτικές μεταβολές σε ποσοτικές διαφοροποιήσεις.

Ο Αναξίμανδρος ξεχωρίζει συνειδητά και αντιπαραθέτει απέναντι στην απροσδιόριστη, αδιαφοροποίητη, αισθητά μη αντιληπτή, άπειρη, μία αρχή την πολλαπλότητα του καθορισμένου, ποιοτικά διαφοροποιημένου, αισθητού κόσμου. Η θεώρηση αυτή παρουσιάζει μια εγγενή δυσκολία: της μετάβασης από τον υπεραισθητό στον υλικό κόσμο. Ο Αναξίμανδρος θα προσπαθήσει να εξηγήσει τη μετάβαση αυτή με δύο, άσχετα μεταξύ τους, στάδια: εκείνο της «έκκρισης» ή «απόκρισης» των αντίθετων ζευγών από το άπειρο και εκείνο της αέναης διαμάχης των αντιθέτων, από την οποία προκύπτει η γένεση και φθορά των υλικών πραγμάτων και όντων. Ο Αναξιμένης δεν θα αποδεχθεί την κοσμογονική αυτή θεωρία, που την χαρακτηρίζει μια ασυνέχεια. Εστιάζοντας την προσοχή του ακριβώς στο ασθενές αυτό σημείο της διεργασίας της γένεσης και αλλαγής θα διατυπώσει κατά τρόπο ίσως λιγότερο ευφάνταστο, αλλά γι’ αυτό πιο εμπειρικό και εξ ίσου ιδιοφυή, μια κοσμογονική θεωρία που για πρώτη φορά διαπνέεται από αδιάσπαστη συνοχή και αλληλουχία. Το επίτευγμα αυτό βασίζεται σε δύο βασικές προϋποθέσεις, που παρακάμπτουν τις δυσκολίες τις οποίες συνάντησαν οι συμπολίτες του Θαλής και Αναξίμανδρος στο σημείο αυτό.

Η πρώτη θέση, όπως είδαμε, ορίζει ότι η πρωταρχή διατηρεί την ιδιότητα του απείρου, αλλά δεν είναι το «άπειρον». Έχει υπόσταση υλική:

«Ἀναξιμένης... Μιλήσιος, ἑταῖρος γεγονώς Ἀναξιμάνδρου, μίαν μέν καί αὐτός τήν ὑποκείμενην φύσιν καί ἄπειρον φησιν, ὥσπερ ἐκεῖνος, οὐκ ἀόριστόν δέ ὥσπερ ἐκεῖνος, ἄλλα ὤρισμενην, ἀέρα λέγων αὐτήν13Α5», ο Αναξιμένης από τη Μίλητο, μαθητής του Αναξιμάνδρου, λέει και αυτός ότι είναι μία η θεμελιώδης ουσία και άπειρη, όπως (ακριβώς έλεγε και) εκείνος, αλλά δεν την θεώρησε απροσδιόριστη όπως εκείνος, αλλά καθορισμένη, ταυτίζοντάς την με τον αέρα. Ο αέρας, ως πρωταρχική ουσία, «καθώς απορρέουμε από αυτόν, πρέπει να είναι άπειρος και άφθονος, ώστε ποτέ να μην στερεύει^13Β3». Από αυτόν προέρχονται τα πάντα, «τά γινόμενα καί τά γεγονότα καί τά έσόμενα^13Α1<ν>», αυτά που έγιναν, και γίνονται, και θα γίνουν[1]. Η σκέψη του Αναξιμένους κινείται, επομένως, εξ αρχής μέσα σε ένα καθαρά υλικό περιβάλλον και έτσι μπορεί να διατυπώσει - σε αντίθεση με την απερινόητη, άπειρη αρχή του Αναξιμάνδρου - μια συνεκτική, φυσική ερμηνεία για την όλη εξέλιξη του κόσμου.

Αυτή αποτελεί ακριβώς τη δεύτερη θέση του: ότι, δηλαδή, η γένεση και αλλαγή οφείλεται σε μια ενιαία, μηχανική διεργασία συμπύκνωσης ή αραίωσης της πρωταρχικής ουσίας, του αέρα: «διαφέρειν δέ μανότητι καί πυκνότητι κατά τάς οὐσίας· καί ἀραιούμενον μέν πῦρ γίνεσθαι, πυκνούμενον δέ ἄνεμον, εἴτα νέφος, ἔτι δέ μᾶλλον ὕδωρ, εἴτα γῆν, εἴτα λίθους, τά δέ ἄλλα ἐκ τούτων· κίνησιν δέ καί οὗτος ἀίδιον ποιεῖ, δί’ ἥν καί τήν μεταβολήν γίνεσθαι13Α5», ο χαρακτήρας (της πρώτης αρχής) μεταβάλλεται με την πύκνωση καί την αραίωση. Όταν ο αέρας αραιώνει γίνεται φωτιά, ενώ όταν πυκνώνει γίνεται άνεμος, κατόπιν σύννεφο, όταν πυκνώνει ακόμη περισσότερο γίνεται νερό, έπειτα γη, έπειτα πέτρες και τα υπόλοιπα υλικά που προέρχονται από αυτά. Και ο Αναξιμένης επίσης θεωρεί την κίνηση αέναη και λέει ότι αυτή προκαλεί τη μεταβολή....

[1] Είναι χαρακτηριστικό της εξέλιξης του προσωκρατικού στοχασμού ότι η σκέψη του Αναξιμένη εστιάζεται κυρίως στο «γίγνεσθαι». Από την άποψη αυτή μπορεί να θεωρηθεί ως πρόδρομος της ηρακλείτειας δυναμικής θεώρησης, «γινόμενα πάντα κατ’ ἔριν και χρεών^22Β80», σε αντιδιαστολή με την οντολογική θεώρηση του Παρμενίδη για ένα αιώνιο, ακίνητο και αμετάβλητο «είναι», το οποίο «οὐδέ ποτ’ ἦν οὐδ' ἔσται, ἐπεί νῦν ἔστιν ὁμοϋ πᾶν, ἕν, συνεχές^28Β8’⁵».

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα