ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ, ΑΡΧΕΛΑΟΣ ΚΑΙ ΔΙΟΓΕΝΗΣ
Ο ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ
(αντίστοιχο κεφάλαιο στο έργο του
Λάμπρου Κουλουμπαρίτση
« ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ»
Η θεωρία του απεριόριστου, που όμως συνδέεται με έναν νου,
βρίσκεται στο επίκεντρο της σκέψης του Αναξαγόρα από τις
Κλαζομενές (500-428), και ωστόσο νοείται διαφορετικά από την
ανάλογη θεωρία που υποστήριξαν οι ατομικοί και ο Μέλισσος. Κατά
τον Αναξαγόρα, το απεριόριστο σχηματίζει μια πληρότητα
ετερογενούς ύλης μορίων (χρήματα), όπου όλα βρίσκονται μέσα σε
όλα, δηλαδή κάθε μόριο ενέχει όλα τα υπόλοιπα υπάρχοντα μόρια
και όλες τις ιδιότητες, και αυτό παίρνει τη μορφή ενός απόλυτου
χάους. Κατ’ αυτή την έννοια, το απεριόριστο δεν εμφανίζεται
μονάχα εν είδει προέκτασης αλλά και εν είδει «πρόθεσης», τολμώ
να πω, καθώς κάθε μόριο ενέχει όλα τα υπόλοιπα, ανεξάρτητα από
την τετελεσμένη διαίρεση που τελείται χωρίς όρια. Πιο
συγκεκριμένα, αυτά τα χρήματα ενέχουν όλα τα άλλα
χρήματα και ταυτόχρονα όλες τις ιδιότητες. Η ετερογένεια των
χρημάτων καθιστά αδύνατο το κενό, καθώς το Όλον παίρνει τη μορφή
μιας διαρκούς ροής. Η θεωρητική αυτή προσέγγιση, που αναφέρεται
σε ένα άπειρο υλικό χάος όπου τα μόρια είναι αδιαίρετα εις το
διηνεκές, αποσκοπεί στο να ξεπεράσει τις δυσκολίες που υψώνουν
οι σκέψεις περί ασυνέχειας. Έχει το θετικό ότι αναζητά παράλληλα
μια λύση στη φαινομενική ποικιλότητα των πραγμάτων,
παρεμβάλλοντας μια διαφορετική ύλη, έναν άλλο τύπο χρήματος,
τον «νου», που τον διακρίνει, αντιθέτως, η απόλυτη ομοιογένεια.
Έτσι λοιπόν, η χαοτική «ύλη», τα βασικά χρήματα, ορίζεται από
μια διάταξη εφικτή λόγω της διαφορετικής ύλης, που αποτελείται
από ομοιογενή νοητικά μόρια. Αν και αυτή η διάταξη είναι εκτατή
επ’ άπειρον, παραμένει πάντοτε πεπερασμένη μέσω του απεριόριστου
υπόβαθρου και προοδεύει επ’ αόριστον με κίνηση περιοδική.
Σύμφωνα με τον Αναξαγόρα, η διαδικασία ξεκίνησε τυχαία, χάρη
στα μόρια του Νου που ξεπήδησαν από ετερογενή χρήματα, δηλαδή
μέσα από την ακινησία του χαοτικού Όλου. Πρόκειται γι’ αυτό που
είθισται να αποκαλείται δράση του Νου - του οποίου τα καθαυτό
χρήματα ξεκινούν μια κίνηση κυκλικής χωροποίησης (περιχώρησις),
η οποία διαφοροποιεί τα χρήματα περιορίζοντας σύνθετα πράγματα.
Με τη διεύρυνση αυτής της κυκλικής κίνησης σχηματίζεται η
ποικιλότητα των πραγμάτων του Σύμπαντος.
Ο Νους, επομένως, συνδράμει στην ετερογενή ροή για να εξηγήσει
την τάξη και τις ποικίλες εκφάνσεις διαφοροποιώντας τα πράγματα.
Ο Αριστοτέλης διακρίνει στον Νου, εσφαλμένα νομίζω, ένα είδος
από μηχανής θεού που πασχίζει μάταια να επιλύσει το πρόβλημα της
δημιουργίας των πραγμάτων. Στην πραγματικότητα, ο Αριστοτέλης
εισάγει αυτή τη διαφοροποιητική αρχή κατά τον συνήθη εκείνη την
εποχή τρόπο, που προϋποθέτει την προσαρμογή του στη γενική
οικονομία της σκέψης. Την εκλαμβάνει ως ένα χρήμα ολωσδιόλου
αντίθετο με τα δύο άλλα χρήματα, στο μέτρο που θεωρείται
ομοιογενές και όμοιο με τον εαυτό του, άρα ολότελα διαφορετικό
από τα ετερογενή χρήματα, που πάντοτε διαφέρουν από τον εαυτό
τους. Η ριζική αυτή αντίθεση αποκλείει τη συγχώνευση του
νοητικού χρήματος με τα ετερογενή χρήματα, με αποτέλεσμα η
νοητική ύλη να βρίσκεται μετέωρη λόγω της ίδιας της διαφοράς
της, όπως το λάδι παραμένει αδιάλυτο μέσα στο νερό. Θα δούμε
ότι υπάρχει μονάχα φαινομενική συγγένεια ανάμεσα στα χρήματα του
Αναξαγόρα και τα άτομα των ατομικών, διότι τα χρήματα είναι
αδιαίρετα επ’ άπειρον (ενώ τα άτομα είναι άτμητα μόρια) και,
επιπλέον, προΐστανται σε μια συνεχή πραγματικότητα, εκεί
ακριβώς όπου τα άτομα θεμελιώνουν μια καταγωγική ασυνέχεια. Εν
dipει
της συγκεκριμένης φυσικής του συνεχούς, ποια είναι άραγε η
σημασία της διαφοροποίησης χάρη στη δράση των ομοιογενών
νοητικών χρημάτων διαμέσου των ετερογενών χρημάτων...
