www.ekivolos.gr          

   http://ekivolosblog.wordpress.com

 

 

    ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ekivolos@gmail.com

                                  ekivolos_@hotmail.com

                                  ekivolos@ekivolos.gr

 

   

  Η ταυτότητά μας    ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ 

«Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται ελληνικά,

έστω κι αν δεν το υποπτεύεται.»

                                                                                                                 Jacqueline de Romilly

«Κάθε λαός είναι υπερήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού.» 

                                                                                                                                                                     U.Wilamowitz

     

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου»

Παναγιώτης Στάμος

Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις

Εργαλεία

Φιλολόγων

Συνδέσεις

Εμείς και οι Αρχαίοι

Η Αθηναϊκή δημοκρατία

Αρχαία

Σπάρτη

ΣΧΕΤΙΚΗ

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Θουκυδίδης

Το Αθηναϊκό πολίτευμα 

Ο μύθος της αρπαγής της Περσεφόνης

 

 Αλέξης Τότσικας

 

ΠΗΓΗ: https://argolikivivliothiki.gr/2018/03/12/the-rape-of-persephone/

 

 

Ένας  από τους βασικότερους μύθους της αρχαιοελληνικής μυθολογίας, αλλά και ένας από τους πλέον αρχέγονους μύθους της ανθρωπότητας αναφέρεται στην αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, το θεό του Κάτω Κόσμου. Ο μύθος της αρπαγής πρωτοεμφανίζεται στη Θεογονία του Ησιόδου, ενώ το θέμα πραγματεύεται και ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα. Η Περσεφόνη ήταν κόρη της θεάς Δήμητρας. Πατέρας της ήταν ο Δίας [Ζεύς] και σύζυγός της ο Άδης, ο οποίος την πήρε στον κάτω κόσμο για την ομορφιά της μια μέρα που η ίδια μάζευε άνθη στην περιοχή της Νύσας συντροφιά με τις Ωκεανίδες νύμφες. Ο πατέρας της, ο Δίας, αντιμετώπισε την αρπαγή της κόρης του με χαρακτηριστική απάθεια, ενώ η μητέρα της, η Δήμητρα, την αναζήτησε απεγνωσμένα και τη ζήτησε πίσω. Η δυσφορία της Δήμητρας, στο διάστημα που αναζητούσε και δεν εύρισκε την κόρη της, έφερε στον πληθυσμό γεωργικό μαρασμό με αποτέλεσμα να κινητοποιηθεί ο Δίας, που έστειλε τον Ερμή και κατέληξε σε τελική συμφωνία με τον Πλούτωνα η Περσεφόνη να παραμένει έξι μήνες στη γη/μητέρα της και έξι μήνες στον κάτω κόσμο/Άδη.

Ο μύθος της αρπαγής πρωτοεμφανίζεται στη Θεογονία του Ησιόδου, ενώ υπήρχε μια παλαιότερη αναπαράσταση μιας θεάς, που μπορεί να ταυτισθεί με την Περσεφόνη, σε ένα διακοσμημένο πιάτο από την Παλαιο-Παλατιακή περίοδο στη Φαιστό. Ωστόσο, την αφήγηση αυτή δεν τη συναντάμε μόνο στην ελληνική μυθολογία, αλλά και οι Σουμέριοι και οι συριακοί μύθοι έχουν ένα περιστατικό αρπαγής της κόρης ή της θεάς της γονιμότητας και βλάστησης, της Ιννάνα ή Ιστάρ, που δεν ήταν άλλη από την Αστάρτη.

 

 

Δήμητρα και Περσεφόνη

 

H αρπαγή της Περσεφόνης, Jean Francois De Troy, 1735, λάδι σε καμβά. Stroganov Palace Museum, Leningrad, Russia.

 

Η Περσεφόνη ήταν κόρη της Δήμητρας και του Δία. Η Δήμητρα, κόρη του Κρόνου και της Ρέας, είναι η θεά της γονιμότητας, προστάτιδα της γεωργίας και των καλλιεργειών και γενικότερα η θεά της βλάστησης και συνήθως απεικονίζεται να κρατάει κάποιο στάχυ και σε ορισμένες περιπτώσει δάδα. Από νωρίς έγινε στόχος πολλών θεών για την ομορφιά της. Η Δήμητρα όμως ήταν απόμακρη και ακατάδεκτη και αντιστεκόταν σε κάθε φιλόδοξο, που προσπαθούσε να την αποπλανήσει. Πρώτος ο Δίας ήταν αυτός που κατάφερε με τέχνασμα να την εξαπατήσει και να σμίξει μαζί της. Ο Πατέρας των Θεών, γνωστός για τις ερωτοτροπίες του, αποφάσισε να αποπλανήσει και την απόμακρη θεά, που αδιαφορούσε για τους άντρες. Έτσι μεταμορφώθηκε σε ταύρο και σαγήνευσε τη Δήμητρα, η οποία έμεινε έγκυος. Εννιά μήνες αργότερα γεννήθηκε ένα κοριτσάκι, που ονομάστηκε Περσεφόνη. Η Δήμητρα αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στην πολύ αγαπημένη κόρη της, που όσο μεγάλωνε, μεγάλωνε και η ομορφιά της. Έγινε τόσο όμορφη που, όταν την είδε ο Πλούτωνας, θεός του Άδη, την ερωτεύτηκε κεραυνοβόλα και αποφάσισε να την κλέψει.

Μια μέρα η νεαρή Περσεφόνη, κόρη της Θεάς Δήμητρας, έπαιζε και μάζευε λουλούδια παρέα με την Αθηνά, την Άρτεμη και τις Ωκεανίδες νύμφες σ’ ένα ανθισμένο λιβάδι του Νύσιου πεδίου. Η πεδιάδα αυτή ήταν μία πανέμορφη, καταπράσινη περιοχή με πλούσια βλάστηση, πάνω σε λόφο, κοντά στις Συρακούσες της Σικελίας. Το δάσος αντηχούσε χαρούμενα τραγούδια και ο ήχος από τα νερά των πηγών γινόταν ένα με τα γέλια των κοριτσιών.

Κάποια στιγμή η Περσεφόνη μαζί με μια από τις φίλες της, την Κυάνη, είδε μακριά έναν ανθισμένο λευκοκίτρινο νάρκισσο και θαμπώθηκε από τη θέα και την πανέμορφη μυρωδιά του. Αυτός ο νάρκισσος ήταν το ωραιότερο και το πιο ευωδιαστό άνθος ανάμεσα στα υπέροχα ρόδα, τους κρόκους, τους υάκινθους και τις ίριδες, που υπήρχαν στην περιοχή. «Τι όμορφος!» είπε στην Κυάνη. «Θα τον πλέξω στο στεφάνι μου!» Οι άλλες κοπέλες πλησίασαν το άνθος με χορευτικά παιχνιδίσματα μεθυσμένες από την ομορφιά της φύσης. Χωρίς δεύτερη σκέψη η Περσεφόνη άπλωσε το χέρι της για να τον κάνει δικό της [1].

Μα, αλίμονο, προτού προλάβει η Περσεφόνη να κόψει το άνθος, άνοιξε η γη! Η ομορφιά της κόρης θάμπωσε τον  Άδη (Πλούτωνα), το σκοτεινό θεό, που είχε ήδη αποφασίσει να την κάνει βασίλισσά του και την παρακολουθούσε. Ξαφνικά, λοιπόν, ακούγεται ένας δυνατός κρότος, σείεται όλη η γη και δημιουργείται ένα ρήγμα βαθύ, που έσκισε τη γη στα δυο μέχρι τα μουχλιασμένα τάρταρα του Άδη. Και μέσα από το ρήγμα εμφανίζεται ένα χρυσό άρμα, που το έσερναν αθάνατα άλογα! Οδηγός ήταν ο Πλούτωνας, που με το ένα χέρι κρατούσε τα χαλινάρια των αλόγων και με το άλλο άρπαξε την πανέμορφη κοπέλα. Ο φοβερός θεός του κάτω κόσμου με γρήγορες κινήσεις τραβάει την Περσεφόνη, παρά τις προσπάθειες της Κυάνης να την κρατήσει. Έτσι ο Πλούτων πήρε την Περσεφόνη στο χρυσό άρμα του και κίνησαν για το Βασίλειο του Κάτω Κόσμου! [2]

 

Η Αθηνά κι ο Άρης ζητάνε από τον Άδη να μην απαγάγει την Περσεφόνη. Peter Paul Rubens, μεταξύ 1636-1638, λάδι σε καμβά, Museo Nacional del Prado.

 

Στο δάσος τα γέλια των Νυμφών έγιναν θρήνοι, που με την ηχώ τους τρομάζανε τα ζώα του δάσους και διώχνανε τα πουλιά. Η Κυάνη δεν έχασε καιρό. Όσο έβλεπε τον Πλούτωνα με την Περσεφόνη να απομακρύνονται, τόσο γοργότερα έτρεχε, μην τους χάσει από τα μάτια της. Καθώς το άρμα ξεμάκραινε βιαστικά, σχημάτιζε πάνω στο χώμα ένα χάσμα. «Κουράγιο», μονολόγησε η Κυάνη. «Τουλάχιστον δε θα χάσω τ’ αχνάρια τους!». Κι όλο έτρεχε, ως που ο Πλούτωνας σχίζοντας τη γη κατέβηκε στο βασίλειό του παίρνοντας μαζί την Περσεφόνη.

Η αφοσιωμένη Κυάνη παρέμεινε έξω στο σημείο εκείνο κλαίγοντας, που δεν μπόρεσε να βοηθήσει τη φίλη της. Τα δάκρυά της κυλούσαν μέσα στο χάσμα, που είχε σχηματίσει το Άρμα του Πλούτωνα. Οι Θεοί τη λυπήθηκαν και τα μετέτρεψαν σε πηγή. Η πηγή ονομάστηκε «Κυάνη» και στη Σικελία λατρεύτηκε για πολλούς αιώνες. Ο θρυλικός Ηρακλής μάλιστα, όταν μετά τούς άθλους του επισκέφτηκε τη Σικελία, καθιέρωσε τη λατρεία της και δίδαξε στους κατοίκους πώς να τελούν λαμπρές τελετές και εορτές με θυσία στα νερά της Κυάνης. Και οι Νύμφες, για να ξεκουράσουν τον Ηρακλή από το πολύκοπο ταξίδι του, γέμισαν τη Σικελία ιαματικές πηγές.

 

Ο Πλούτωνας αρπάζει την Περσεφόνη και η Κυάνη θρηνεί. Girardon, François (εκδότης), χαλκογραφία. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο.

 

Η Περσεφόνη, τη στιγμή που χανόταν στην άβυσσο πάνω στο άρμα του Πλούτωνα, έβγαλε μεγάλη κραυγή από μέσα της καλώντας τον πατέρα της Δια, το γιο του Κρόνου. Αλλά για κακή της τύχη αυτός είχε αλλού στραμμένη την προσοχή του. Κανένας θνητός δεν είδε, παρά μόνο η θεά Εκάτη άκουσε την κραυγή, αλλά δεν αναγνώρισε τον απαγωγέα, γιατί το κεφάλι του καλυπτόταν από σκιές της νύχτας [3]. Μόνο ο Ήλιος, που τα βλέπει όλα από ψηλά, είδε καλά το περιστατικό.

Ένας μικρός απόηχος όμως από την κραυγή της Περσεφόνης αντήχησε στα βουνά και από τα βάθη των ωκεανών, εξοστρακίστηκε και έφτασε μέχρι τον Όλυμπο, όπου βρίσκονταν η μητέρα της.  Η Δήμητρα την άκουσε και η αγωνία έσφιξε την καρδιά της. Τρέχει, αλλά δε βρίσκει την Περσεφόνη! Αμέσως η θεά, φανερά τρομαγμένη και γεμάτη μητρική ανησυχία, ορμάει σαν γεράκι από τα παλάτια των θεών και αρχίζει να την αναζητά σε γη και θάλασσα [4].

             Λένε πως εννιά μέρες και εννιά νύχτες, χωρίς να φάει, χωρίς να πιει, χωρίς να πλυθεί και να στολιστεί, η θεά περιπλανιόταν στον κόσμο κρατώντας δάδες στα χέρια της! Έψαχνε στη γη και τον ουρανό, διέσχιζε τα λαγκάδια και τις ρεματιές, δίπλα στις όχθες των ποταμών και των θαλασσών, χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Νηστική και ανήσυχη δεν έτρωγε αμβροσία, ούτε ξεδιψούσε με νέκταρ, δε λουζόταν, δεν μιλούσε σε κανέναν και μεταμορφωμένη σε μαυροντυμένη γριά αναζητούσε την Περσεφόνη με το πένθος φανερό σε κάθε της βήμα. Τη δέκατη μέρα η Δήμητρα συναντά την Εκάτη, που είχε ακούσει τη φωνή, αλλά κι εκείνη δεν μπορούσε να της δώσει πληροφορίες και να της εξηγήσει αυτό που έγινε. Η Δήμητρα τότε, συνοδευόμενη από την Εκάτη, πήγε στο γιο του Υπερίωνα, τον Ήλιο που βλέπει τα πάντα, και τον παρεκάλεσε να την πληροφορήσει τι απέγινε η θυγατέρα της [5].

Πράγματι ο Ήλιος, που έβλεπε τα πάντα από τον ουρανό, λυπήθηκε τη θεά και της είπε πού βρισκόταν η κόρη της. Ότι ο Άδης, δηλαδή ο αδελφός της, γιος της ίδιας μάνας, άρπαξε τη κόρη της με τη συγκατάθεση του Δία. Και η Δήμητρα οργίστηκε τόσο με το Δία, ο οποίος επέτρεψε την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, και αποφάσισε να μην ξανανέβει στον ουρανό, αλλά να μείνει στη γη και να παραιτηθεί από τα θεϊκά της καθήκοντα, μέχρι που να της ξαναδώσουν την κόρη της! Από τη λύπη και την οργή της δεν άφηνε τη γη να ξανανθίσει και οι καλλιέργειες άρχισαν να μαραζώνουν. Και δεν επέστρεψε στον Όλυμπο. Μεταμορφωμένη σε γριά, για να μην την αναγνωρίσουν, πήγαινε σε πόλεις και χωριά ρωτώντας μήπως είδε κανείς την μονάκριβη κόρη της. Περπατούσε μέρα-νύχτα, μα κανείς δεν είχε δει, κανείς δεν είχε ακούσει τίποτα.

 

Πλούτωνας και Περσεφόνη. Θεοί των νεκρών, αλλά και της ζωοδότρας γης.
Λοκρικός πίνακας, 470 – 460 π.Χ. Ρήγιο Καλαβρίας, Museo Nazionale.

 

Μια μέρα, μετά από μεγάλη περιπλάνηση, η Δήμητρα με τη μορφή γερόντισσας έφτασε αποκαρδιωμένη στην Ελευσίνα. Πρώτα κάθισε για να ξεκουραστεί σε μια πέτρα, που από τότε πήρε το όνομα «Αγέλαστη πέτρα», κάτω από τη σκιά μιας ελιάς, κοντά σε ένα πηγάδι [6]. Αυτό το πηγάδι, κατά τον Παυσανία ονομαζόταν «παρθένιο φρέαρ» και ήταν τόπος συνάθροισης για τις παρθένες της πόλης. Στο πηγάδι αυτό κατέφθασαν μετά από λίγο οι τέσσερις  θυγατέρες του βασιλιά της Ελευσίνας Κελεού, η Καλλιδίκη, η Κλεισιδίκη, η Δημώ και η Καλλιθόη, η μεγαλύτερη απ’ όλες, για να γεμίσουν με νερό τις χάλκινες υδρίες τους. Όταν πλησίασαν και είδαν την ταλαιπωρημένη γριά, οι τέσσερις αρχοντοπούλες αισθάνθηκαν συμπάθεια και σεβασμό και τη ρώτησαν ποιά είναι, πότε ήρθε και γιατί έμενε δίπλα από το πηγάδι και δεν πήγαινε στην πόλη, για να φιλοξενηθεί στο παλάτι του πατέρα τους Κελεού.

Η θεά  έκρυψε την ταυτότητά της και αποκρίθηκε πως ονομαζόταν Δως και καταγόταν από την Κρήτη. Τους είπε ότι είχε αιχμαλωτισθεί από ληστές στο λιμάνι της Κνωσσού και ότι μετά από εννέα ημέρες κατάφερε να δραπετεύσει, μόλις το πλοίο των ληστών έφτασε στο Θωρικό, όπου είχε αράξει. Στη συνέχεια, κοιτώντας στα μάτια τις κόρες του βασιλιά, τις παρακάλεσε να τη συστήσουν σε κάποιο σπίτι της Ελευσίνας, για να υπηρετεί όπως αρμόζει σε μια γυναίκα της ηλικίας της, και δήλωσε ότι ήταν σε κατάσταση να αναθρέψει και μικρά παιδιά, αν κάποιος ήθελε να της εμπιστευθεί το παιδί του.

Τα άκουσαν αυτά οι θυγατέρες του Κελεού και η ωραιότερη από αυτές, η Καλλιδίκη, της είπε ότι στην Ελευσίνα  ζούσαν έξι άρχοντες της πόλης, που ήταν οι Κελεός, Δόλιχος, Εύμολπος, Πολύξενος, Δίοκλος και Τριπτόλεμος και ίσως κάποιος απ’ αυτούς τη χρειαζόταν για υπηρέτρια. Όλες μαζί κατόπιν την παρακάλεσαν να παραμείνει δίπλα από το πηγάδι, ώσπου να αναγγείλουν την είδηση στη μητέρα τους, τη Μετάνειρα, η οποία ήταν πιθανό να τη δεχτεί στην υπηρεσία της και να της αναθέσει την ανατροφή του νεογέννητου παιδιού της, του Δημοφώντα.

Πράγματι, η Δήμητρα περίμενε και μετά από λίγο οι θυγατέρες του Κελεού επέστρεψαν τρέχοντας, για να την παραλάβουν. Την καλέσανε στο παλάτι του βασιλιά πατέρα τους, όπου την καλοδέχτηκε το βασιλικό ζεύγος, ο ξακουστός Κελεός και η γυναίκα του, η Μετάνειρα.

Εκείνη τις ακολούθησε και, μόλις μπήκε η θεά στο σπίτι, τα πάντα στο παλάτι πλημμύρισαν από Φως. Η Μετάνειρα καθόταν στον θρόνο της και, μόλις αντίκρισε τη θεά, σηκώθηκε και της προσέφερε τη θέση της, αλλά η Δήμητρα αρνήθηκε. Η θλίψη είχε χαράξει βαθιά το πρόσωπό της. Μια από τις γυναίκες, που υπηρετούσαν τη βασίλισσα και ονομάζονταν Ιάμβη, της πρόσφερε τότε ένα σκαμνί σκεπασμένο με λευκή προβιά σαν ασήμι, για να καθίσει, και κατάφερε να φέρει πάλι πίσω ένα ελαφρύ χαμόγελο στα χείλη της θεάς λέγοντάς της αστεία και κάνοντας κωμικές χειρονομίες. Δε δέχθηκε όμως το ποτήρι με κόκκινο κρασί που της πρόσφερε η Μετάνειρα λέγοντας ότι δεν της επιτρέπεται να πίνει κρασί και ζήτησε να της δοθεί ο «κυκεών», ένα περίεργο θρεπτικό ρόφημα από κριθάλευρο, νερό και μέντα, με το οποίο η θεά έβαλε τέρμα στη μακροχρόνια αποχή της από τροφή και ποτό [7].

 

Η αρπαγή της Περσεφόνης, 1589, Hans von Aachen, Brukenthal National Museum.

 

Η μητέρα του μικρού Δημοφώντα είδε με συμπάθεια τη μεταμορφωμένη θεά και της ανάθεσε την ανατροφή του γιου της. Η Δήμητρα ένιωσε υποχρέωση προς τη βασιλική οικογένεια και ανέλαβε την ανατροφή του νεαρού Δημοφώντα.  Δεν τον έτρεφε όμως με γάλα, όπως τρέφονταν τα άλλα βρέφη, αλλά τον μεγάλωνε σαν να ήταν θεός! Κάθε βράδυ μύρωνε το μικρό παιδί με αμβροσία, φύσαγε πάνω στο παιδί πνοές θεϊκές και τη νύχτα κρυφά το περνούσε πάνω από τη φωτιά, σαν δαυλό, με σκοπό να καταστρέψει τις θνητές σάρκες του και να το κάνει αθάνατο [8].

Και πράγματι ο μικρός Δημοφώντας αναπτύσσονταν ταχύτατα και έφτασε να μοιάζει με θεό, πράγμα που παραξένεψε τους γονείς του. Αλλά το έργο της αθανασίας του Δημοφώντα, όπως και στη περίπτωση ενός άλλου ήρωα, του Αχιλλέα, δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί. Η μητέρα του, η Μετάνειρα, παραμονεύοντας ένα βράδυ είδε έντρομη τη θεά να κρατά τον γιο της πάνω από τη φωτιά και νόμισε ότι προσπαθεί να τον κάψει! Τρομαγμένη τότε μπήκε στο δωμάτιο και φώναξε: «Γιε μου, η ξένη αφήνει εσένα στη φωτιά να χαθείς και μένα να βυθιστώ στη θλίψη». Και γεμάτη έκπληξη ρώτησε κατόπιν τη Δήμητρα-τροφό ποια είναι [9].

Αμέσως η μαυροντυμένη Θεά από καλοσυνάτη γριούλα πήρε την αληθινή μορφή της και μεταμορφώθηκε σε πανίσχυρη θεά. Ένα εκτυφλωτικό φως την περιέβαλλε προδίδοντας τη θεία δύναμή της και θυμωμένη είπε στην άναυδη Μετάνειρα: «… Άνθρωποι ανίδεοι και μωροί, τη μοίρα που σας πέφτει, καλή αν είναι ή κακή, δεν τη μαντεύετε!… Δόξα θα χάριζα άφθαρτη στο λατρεμένο σου το γιο, αθάνατο και αγέραστο θα σου τον είχα κάνει… Αλλά τώρα πια του θανάτου τη μοίρα να γλιτώσει δεν μπορεί στ’ αλήθεια. Μα θα του δοθεί άφθαρτη δόξα και τιμές, αφού στα γόνατά μου κάθισε και στην αγκαλιά μου έγειρε ν’ αποκοιμηθεί… Η τιμημένη Δήμητρα είμαι εγώ, θεών και ανθρώπων η χαρά το πιο τρανό χάρισμα. ΝΑΙ! … Είμαι η Θεά Δήμητρα!» [10]

Αφού αποκαλύφτηκε η θεά, απαιτεί από τον Κελεό να της κτίσει ένα ναό κάτω από την Ακρόπολη και πάνω από το φρεάτιο του Καλλιχόρου. Ο βασιλιάς Κελεός έφτιαξε το ναό στην τοποθεσία που του υπέδειξε η Δήμητρα. Εκεί αποσύρθηκε η θεά αποφεύγοντας κάθε σχέση με τον κόσμο. Κάθε μέρα έκλαιγε για την τύχη της κόρης της και δεν άφηνε κανένα φυτό να φυτρώσει πάνω στη γη. Μάταια οι άνθρωποι καλλιεργούσαν και έσπερναν. Ήρθε μία εποχή ξηρασίας και λοιμοί μάστιζαν τους ανθρώπους. Η γη έπαψε να βλασταίνει και κινδύνεψε να αφανισθεί το ανθρώπινο γένος από την πείνα και να στερηθούν οι θεοί τις θυσίες, τις οποίες ως τότε τους πρόσφεραν οι άνθρωποι.

 

Η αρπαγή της Περσεφόνης, λάδι σε χαλκό, αποδίδετε στον Jan Brueghel τον πρεσβύτερο, και στον Hendrick van Balen, ιδιωτική συλλογή.

 

Ο Δίας, φανερά δυσαρεστημένος από την τραγική εξέλιξη, στέλνει τον ένα μετά τον άλλο όλους τους Ολύμπιους να παρακαλέσουν τη Δήμητρα να αλλάξει τη γνώμη της και να επιστρέψει στον Όλυμπο κοντά στους άλλους θεούς. Μα η Δήμητρα ήταν ανένδοτη σε Θεούς και ανθρώπους. Αρνείται με πείσμα και τους λέει ότι με κανένα τρόπο δε θα πεισθεί, αν δεν πάρει πίσω την Περσεφόνη, την αρπαγμένη κόρης της [11]. Ο Δίας παρακινημένος από τις ικεσίες των ανθρώπων που πεινούσαν διέταξε τον Πλούτωνα να ελευθερώσει την Περσεφόνη και στέλνει στον Άδη τον Ερμή να φέρει πίσω στη Δήμητρα την κόρη της, για να πάψει την οργή της. O Ερμής φτάνει στο βασίλειο των νεκρών και ζητάει από τον Πλούτωνα να επιτρέψει την επιστροφή της Περσεφόνης στη μητέρα της.

 

 

 

 

Η Αρπαγή της Περσεφόνης – 17ος αιώνας. Εθνική Πινακοθήκη της Σλοβενίας

 

Ο θεός του Κάτω Κόσμου προσποιείται ότι υπακούει στις διαταγές του Δία και αφήνει την Περσεφόνη να επιστρέψει στη μητέρα της. Πριν την αφήσει όμως να ανέβει από τον Άδη στη γη, της έδωσε να φάει σπόρους ροδιάς, ώστε να εξασφαλίσει την επιστροφή της σε αυτόν [12]. Ο Πλούτωνας γνώριζε ότι, αν η κοπέλα κατανάλωνε τροφή στον Κάτω Κόσμο, θα δενόταν μαζί του και δεν θα μπορούσε να φύγει. Η Περσεφόνη έφαγε τα σπόρια και επισφράγισε τη μοίρα της. Έπειτα ο βασιλιάς του κάτω κόσμου δίνει το άρμα του στον Ερμή να ανεβάσει την Περσεφόνη στα παλάτια του Κελεού. Έτσι η Περσεφόνη πάνω στο άρμα του Πλούτωνα, που το οδηγούσε ο Ερμής, διένυσε γρήγορα το διάστημα μέχρι την Ελευσίνα και παρουσιάστηκε στη μητέρα της.

            Η Δήμητρα δέχτηκε την κόρη στο ναό της, αλλά η χαρά της δεν κράτησε πολύ. Διότι η Δήμητρα ρώτησε την Περσεφόνη, αν είχε φάει κάτι πριν αναχωρήσει από τον Άδη, και πληροφορήθηκε ότι η κόρη της είχε αναγκασθεί να φάει ρόδι πριν επιστρέψει στον επάνω κόσμο [13]. Κατάλαβε τότε ότι δε θα μπορούσε να την κρατήσει για πάντα κοντά της και έγινε έξαλλη. Για να την ηρεμήσει ο Δίας πρότεινε ένα συμβιβασμό. Για κάθε σπόρο που έφαγε η Περσεφόνη θα έμενε και ένα μήνα στον Άδη. Με την επέμβαση και της Ρέας συμφώνησαν οι θεοί να μένει η Περσεφόνη το ένα τρίτο του έτους στο σύζυγό της Πλούτωνα και τα άλλα δύο τρίτα μεταξύ των Ολυμπίων θεών και της μητέρας της. Η θεά δέχθηκε την πρόταση και άφησε πάλι τα φυτά και τα δένδρα να ανθίσουν ως ένδειξη ικανοποίησης για την επιστροφή της Περσεφόνης [14].

 

Η αρπαγή της Περσεφόνης, Hendrik van Balen I (1575–1632) και Jan Brueghel the elder (1568–1625). Brighton and Hove Museums and Art Galleries.

 

Όταν βγήκε η Δήμητρα από το ναό, η γη καλύφθηκε με χλόη και άνθη και άρχισε να παράγει καρπούς. Πριν αναχωρήσει και πάλι για τον Όλυμπο η Δήμητρα, από βαθιά ευγνωμοσύνη στους Ελευσίνιους για τη φιλοξενία τους, δίδαξε στα μέλη των τεσσάρων βασιλικών οικογενειών, τον Τριπτόλεμο, τον Εύμολπο, το Διοκλή, και τον Κελεό, με ποιο τρόπο επιθυμούσε να τελείται η λατρεία της στην Ελευσίνα. Η θεά αξίωσε να τελούν κάθε χρόνο με απόλυτη μυστικότητα προς τιμήν της μέσα στο ναό, τον οποίο έκτισαν γι’ αυτό το σκοπό, τα μυστήρια της λατρείας της και σαν αντάλλαγμα τους υποσχέθηκε αιώνια ευημερία στην πόλη. Έτσι καθιερώθηκαν τα «Ελευσίνια Μυστήρια», που δεν επιτρεπόταν με κανένα τρόπο να φανερώνονται στους αμύητους. Στη γιορτή αυτή συμμετείχε και η Εκάτη, που από την αρχή είχε βοηθήσει τη Δήμητρα στην ανεύρεση της Περσεφόνης.

 

 

Οι θεές της Ελευσίνας Δήμητρα και Περσεφόνη εικονίζονται σε μυστηριακή τελετή. Η Δήμητρα αριστερά παραδίδει στον νέο Τριπτόλεμο στάχυα για να διαδώσει την καλλιέργειά τους στον κόσμο. Δεξιά η Περσεφόνη. Ανάγλυφο. Γύρω στα 440 – 430 π. Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

 

Η Δήμητρα επέστρεψε στον Όλυμπο, αλλά δεν ξεπέρασε ποτέ το χαμό της κόρη της. Από τότε τους μήνες, που η Περσεφόνη βρισκόταν στον Άδη, η Δήμητρα πενθούσε και μαζί της πενθούσε και η φύση. Η Δήμητρα δεν επέτρεπε σε κανέναν ανθό να ξεπροβάλει δείχνοντας  έτσι τον καημό της για την απουσία της κόρης της. Τα δέντρα έχαναν το φύλλωμά τους, οι καλλιέργειες ασθενούσαν και βαρύς χειμώνας έπεφτε στη γη. Την περίοδο, που η Περσεφόνη ανέβαινε στον επάνω κόσμο και επέστρεφε στη μητέρα της, η χαρά της Δήμητρας πρασίνιζε τη γη και όλα τα φυτά ήταν ανθισμένα και καρποφορούσαν.

Ο Τριπτόλεμος ανέλαβε να μεταφέρει στους ανθρώπους τη γνώση σχετικά με τη καλλιέργεια της γης, τη σπορά, το θερισμό του σίτου και την παρασκευή του άρτου[15]. Το πρώτο σημείο που έσπειραν τα δημητριακά ήταν το ονομαζόμενο Ράριο πεδίο έξω από τα Μέγαρα. Ο Ράρος ήταν παππούς ή πατέρας του Τριπτόλεμου. Εκεί στο κτήμα του Ράρου υπήρξε και το πρώτο ιερό αλώνι με βωμό αφιερωμένο στον Τριπτόλεμο, όπου κατασκεύαζαν τους πλακούντες, οι οποίοι στη συνέχεια αφιερώνονταν στους θεούς των μυστηρίων. Μετά το Ράριο σπάρθηκε και το Θριάσιο πεδίο στην Ελευσίνα. Έτσι η Δήμητρα βοήθησε τους ανθρώπους να κατανοήσουν την αξία της ήμερης τροφής, που τόσο είχε να κάνει με τον πολιτισμό και την υλική ευημερία τους.

 

 

Τι συμβολίζει η αρπαγή της Περσεφόνης

 

Οι ερμηνείες του μύθου είναι πολλές. Σύμφωνα με τους Στωϊκούς πρόκειται για την εναλλαγή των εποχών ανάμεσα στην ξηρασία και την καρποφορία. Έκδηλος  παραμένει ο συμβολισμός της αναγέννησης των γενεών και η αιωνιότητα της ζωής με την εναλλαγή του παλαιού και του καινούργιου, όπως τουλάχιστον εμφανιζόταν στα Ελευσίνια μυστήρια. Για την εξέλιξη των πολιτισμών η Περσεφόνη με τα γονικά της πρότυπα χρωματίζει κοινωνιολογικά την αντιπαλότητα Μητριαρχίας και Πατριαρχίας, ενώ σε ένα περισσότερο λαϊκό πλαίσιο, ο μύθος συμβολίζει τον αποχωρισμό της νεαρής κόρης από τη μητέρα της μετά το γάμο.

 

H αρπαγή της Περσεφόνης, Peter Paul Rubens, 1614-1615, λάδι σε καμβά, Petit Palais.

 

Η Περσεφόνη ήταν μια αρχαία χθόνια θεότητα των αγροτικών κοινωνιών. Ο μύθος της αρπαγής πρωτοεμφανίζεται στη Θεογονία του Ησιόδου, ενώ το θέμα πραγματεύεται και ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα. Το μέρος της αρπαγής είναι διαφορετικό σε κάθε τοπική λατρεία. Οι παραδόσεις τοποθετούν την απαγωγή της Περσεφόνης πότε στην Ελευσίνα, στις όχθες του Κηφισού, πότε στην Αρκαδία, στους πρόποδες της Κυλλήνης, όπου και έδειχναν κάποια σπηλιά, που τη θεωρούσαν ως μία από τις εισόδους του Κάτω Κόσμου, πότε στην Κρήτη, κοντά στην Κνωσό, ενώ άλλοι λένε ότι το Νύσιο πεδίο, όπου ο Πλούτωνας άρπαξε την κόρη της Δήμητρας Περσεφόνη, τοποθετείται στο Νομό Σερρών  ή κοντά στα Μέγαρα. Ο Ομηρικός  Ύμνος στη Δήμητρα κάνει λόγο πολύ ακαθόριστα για την πεδιάδα της Μύσας, που στην Ελληνική Μυθολογία είναι ένα μυθικό βουνό, το μέρος που γεννήθηκε ο θεός Διόνυσος, χωρίς γεωγραφική υπόσταση, μια άγνωστη τοποθεσία. Η έλλειψη προσδιορισμού του τόπου της αρπαγής της Περσεφόνης πιθανόν υποδεικνύει ότι κάποια μαγική μακρινή χώρα είχε επινοηθεί στο απώτατο παρελθόν, για να εξηγήσει το φυσικό κύκλο της ζωής [16].

 

Frederick Leighton, «Η επιστροφή της Περσεφόνης», λάδι σε καμβά, 1891, Leeds Art Gallery.

 

Μια από τις πιο αποδεκτές θεωρίες είναι ότι η αρπαγή της Περσεφόνης αποτυπώνει τη φυσική θεωρία του αγροτικού κύκλου, τη βλάστηση και την καρποφορία. Η Δήμητρα είναι η μητέρα γη [γη + μήτηρ. < γα, παραλλαγή του δωρικού τύπου δα + μήτρα =  μητέρα της γης]. Η Κόρη της Περσεφόνη, που έφαγε σπόρους ροδιού και πρέπει να ξαναγυρίζει στον Άδη, ταυτίζεται με τα δημητριακά. Η απαγωγή της είναι η αλληγορία του κύκλου της ευφορίας της φύσης. Ο μύθος της αρπαγής της Περσεφόνης είναι συμβολικός. Η Κόρη, που την παίρνει μέσα της η γη, ξαναβγαίνει την άνοιξη. Είναι κατά κάποιο τρόπο η ίδια η άνοιξη που έρχεται να ανθίσει τη γη, να την καρπίσει, να την κάνει χαρούμενη. Έτσι όμως και μπει το φθινόπωρο, η γη μαραίνεται και η Κόρη φεύγει από τη μάνα της τη γη και μπαίνει στο μυστηριώδη τόπο του τίποτα, στην καταστροφή. Η κάθοδος της Κόρης στον Κάτω κόσμο κάθε φθινόπωρο ταυτίζεται με την απουσία των καρπών, οι οποίοι αναφύονται την άνοιξη με την άνοδό της. Η Κόρη κατεβαίνει στον Κάτω κόσμο κάθε φθινόπωρο, όπως οι σπόροι της παλιάς συγκομιδής σπέρνονται στους αγρούς και μπαίνουν στο χώμα με τη σπορά.  Την Άνοιξη ξαναφυτρώνουν και βγαίνουν ξανά από το υπέδαφος πάνω στη γη. Η «Κόρη» ανεβαίνει και ενώνεται πάλι με τη μητέρα της Δήμητρα, γιατί ο παλιός σπόρος ενώνεται με το νέο βλαστό [17].

Οι  σπόροι του ροδιού, που προσφέρει στην Περσεφόνη ο Πλούτων, θεός του κάτω κόσμου, συμβολίζουν τους σπόρους του σιταριού, που αποθηκεύονταν σε υπόγεια σιλό ή πιθάρια. Τα σπόρια του ροδιού κλεισμένα μέσα στο κέλυφος, όπως το σιτάρι στα πιθάρια, είναι σύμβολα αφθονίας. Τους καλοκαιρινούς μήνες η «Κόρη» βρίσκεται στο βασίλειο του Άδη, όπως το σιτάρι στα σιλό και τα πιθάρια. Η απουσία της Κόρης ταυτίζεται με τη φύλαξή των σπόρων. Η επιστροφή (άνοδος) της Περσεφόνης γιορταζόταν με τη σπορά του φθινοπώρου. Τέλος, από τον ίδιο θεό του κάτω κόσμου, τον Πλούτωνα, ετυμολογείται και ο πλούτος και το φρούτο του, το ρόδι, είναι σύμβολο διττό. Είναι σύμβολο γονιμότητας και ευτυχίας και από το μύθο της Περσεφόνης κληρονομήσαμε και εμείς τη συνήθεια να σπάμε το ρόδι την Πρωτοχρονιά στο κατώφλι του σπιτιού και οι νύφες στο κατώφλι του νέου τους σπιτιού για γούρι, πλούτο κι ευτυχία. Αλλά είναι και σύμβολο του κάτω κόσμου, γι’ αυτό σήμερα κόλλυβα δε λογίζονται χωρίς ρόδι μέσα, που συμβολίζουν και το αίμα.

Ο μύθος της αρπαγής της «Κόρης» της Δήμητρας είναι και αλληγορικός – όπως και οι περισσότεροι μύθοι – και προέρχεται από την ιδέα ότι ο Άδης αρπάζει τις ψυχές των νεκρών σαν τη λεία του και τις μεταφέρει στο βασίλειο του Κάτω Κόσμου. Η βιαιότητα της αρπαγής μας σοκάρει. Μοιάζει αφύσικο μια τέτοια κόρη να δίνεται ως γυναίκα στο θεό του Άδη και, κυρίως, μοιάζει απάνθρωπη η αρπαγή της. Η άγρια και αφύσικη αρπαγή είναι το κυριότερο στοιχείο αυτής της πλούσιας σε νοήματα και στοχασμούς σύνθεσης, που στριφογυρίζει στον καμβά μιας γεωργικής, αγροτικής σκέψης, του πρώτου κόσμου δηλαδή, και παραπέμπει στην αναγκαιότητα και την αποκρουστική εικόνα του θανάτου. Ναι, ο θάνατος είναι η βίαιη αρπαγή της ζωής. Η ιδέα αυτή εμφανίζεται έντονη και στις Ελληνικές λαϊκές παραδόσεις. Ο Χάροντας εμφανίζεται με το άλογό του και μεταφέρει το νεκρό στον κάτω κόσμο. Και η τέχνη με τη μυθολογία συνθέτουν και αναλαμβάνουν να αντιμετωπίσουν το παράλογο του οριστικού τέλους της ζωής ή να παρηγορήσουν με την ελπίδα της αναγέννησης.

 

Περσεφόνη – Arthur Hacker (1858–1919), Torre Abbey Historic House and Gardens, England.

 

Υπάρχει όμως και η ανθρωπολογική διάσταση. Ο αποχωρισμός της θυγατέρας από τη μητέρα της κατά το γάμο. Ο γάμος και ο θάνατος είναι κυρίαρχος μέσα στο μύθο. Ο τραυματικός χωρισμός της μητέρας από τη νεαρή κόρη είναι επώδυνος, φέρνει θλίψη, λύπη και θυμό, αλλά τελικά οδηγεί στη συμφιλίωση. Ο γάμος και ο χωρισμός από τη μητέρα προκαλεί θυμό για τον άνδρα, που κλέβει την κόρη και τη στερεί από τη μητέρα της. Στο τέλος όμως η συμφιλίωση έρχεται ανάμεσα στη μάνα, την κόρη και τον άντρα της, η ζωή συνεχίζεται και με αυτό τον τρόπο διαιωνίζεται το γένος των ανθρώπων από τους απογόνους κάθε γάμου. Η ένωση της Κόρης με τη μάνα της αποτελεί και σύμβολο της αιωνιότητας της ανθρώπινης ζωής, που πηγάζει από τις γενεές που ξεπηδούν η μία από την άλλη. Ο γάμος και ο τραυματικός χωρισμός της μητέρας από τη νεαρή κόρη της είναι ο θάνατος, που προκαλεί μεγάλη θλίψη στους ανθρώπους. Δεν οδηγεί όμως στον αφανισμό του ανθρώπινου γένους. Όπως η κόρη ξαναγυρίζει στη μητέρα της, έτσι και η ζωή επανέρχεται, όταν η μια γενιά διαδέχεται την άλλη [18].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Η αρπαγή της Περσεφόνης, Gian Lorenzo Bernini, 1622, Πινακοθήκη Μποργκέζε, Ρώμη.

 

Η απεικόνιση της αρπαγής της Περσεφόνης είναι συχνό νεκρικό θέμα, που συμβολίζει τη ζωή και το θάνατο, την αναγέννηση, και έχει σχέση με τις αντιλήψεις για τη μεταθανάτια ζωή. Έχει πανελλαδικό συμβολισμό, αλλά το συναντάμε ακόμα και στην Κάτω Ιταλία σε ταφικά μεγάλα ερυθρόμορφα αγγεία, σε σαρκοφάγους εκτός Ελλάδας ( Ρώμη, Βατικανό) και σε τάφους, κυρίως ως μαρμάρινο επικάλυμμα. Η παλαιότερη αναπαράσταση μιας θεάς, που μπορεί να ταυτισθεί με την Περσεφόνη που βγαίνει από το έδαφος, είναι ένα διακοσμημένο πιάτο από τη Φαιστό. Η θεά έχει μια μορφή που μοιάζει με λαχανικό και συνοδεύεται από κοπέλες, που χορεύουν ανάμεσα σε ανθισμένα λουλούδια.

Δύο από τους μακεδονικούς τάφους της Βεργίνας, που και οι δύο ανήκουν σε γυναίκες, φέρουν αναπαραστάσεις της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα σε τοιχογραφίες υψηλής τέχνης. Η πρώτη τοιχογραφία, που θεωρείται μοναδικό επίτευγμα της αρχαίας ζωγραφικής τέχνης, εντοπίζεται στον «τάφο Ι» στις Αιγές, δίπλα σε εκείνον που αποδίδεται στον Φίλιππο Β’. Ένας κιβωτιόσχημος τάφος, όπου οι αρχαιολόγοι θεωρούν πως έχει ταφεί η Νικησίπολη, μια από τις συζύγους του Φίλιππου και μητέρα της Θεσσαλονίκης. Η τοιχογραφία βρίσκεται στο εσωτερικό του τάφου και παρουσιάζει τον Πλούτωνα να αρπάζει την Περσεφόνη πάνω στο άρμα του, ενώ ο καλλιτέχνης απεικόνισε και τη μητέρα της, τη θεά Δήμητρα, και τις τρεις Μοίρες. Προπορεύεται ο Ερμής Ψυχοπομπός.

 

 

 

 

Η τοιχογραφία με την αρπαγή της Περσεφόνης έχει βρεθεί σε έναν κιβωτιόσχημο τάφο στις Αιγές, με διαστάσεις 3Χ4,5 μ., που χρονολογείται γύρω στο 350 π.Χ. και ο οποίος ανήκε σε μια νεαρή γυναίκα, περίπου 25 χρόνων, που πρέπει να πέθανε στη γέννα και θάφτηκε εδώ μαζί με το βρέφος της. Μάλιστα, εικάζεται ότι είναι μία από τις επτά συζύγους του Φιλίππου Β’, πιθανότατα η Νικησίπολις από τις Φερές, η μητέρα της Θεσσαλονίκης.

 

Η άλλη αναπαράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης από τους μακεδονικούς τάφους εντοπίστηκε στον τάφο της Ευρυδίκης, μητέρας του Φιλίππου Β’, και κοσμεί την πλάτη του μοναδικού θρόνου, που ανακαλύφθηκε μέσα σε αυτόν. Στο ερεισίνωτο του θρόνου βλέπουμε το τέθριππο του Πλούτωνα και την Περσεφόνη. Η τοιχογραφία είναι «αμφάς» καθώς βλέπουμε το άρμα από μπροστά, ενώ τα πρόσωπα και τα σώματα των μορφών δεν αποκαλύπτουν κάποια ιδιαίτερη κίνηση. Αντίθετα απεικονίζονται εν κινήσει τέσσερα άλογα, δύο άσπρα και δύο καφέ.

 

 

Ο «τάφος της Περσεφόνης» με το μοναδικό μαρμάρινο θρόνο. Ο τάφος αποδίδεται στη μητέρα του Φιλίππου Ευρυδίκη, γι’ αυτό και ονομάζεται επίσης «τάφος της Ευριδίκης».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ζωγραφική παράσταση του Πλούτωνα και της Περσεφόνης σε τέθριππο πάνω στο θρόνο.

 

            Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα αποκαλύφθηκε και στον τύμβο Καστά της Αμφίπολης σε ένα μοναδικής ομορφιάς ψηφιδωτό δάπεδο, το οποίο έχει φτιαχτεί από μικρά βότσαλα σε λευκό, μαύρο, γκρίζο, μπλε, κόκκινο και κίτρινο χρώμα [19]. Απεικονίζει ένα άρμα σε κίνηση με δύο λευκά άλογα, που οδηγείται από γενειοφόρο άνδρα με στεφάνι δάφνης στο κεφάλι καθώς και το θεό Ερμή, ο οποίος είναι ο ψυχοπομπός. Πλάι στο γενειοφόρο άντρα απεικονίζεται μια γυναικεία νεανική μορφή, με κόκκινους ανεμίζοντες βοστρύχους, η οποία φοράει λευκό χιτώνα, που συγκρατείται με κόκκινη λεπτή ταινία στο ύψους του στήθους, και κόσμημα στον καρπό του αριστερού της χεριού, που είναι υψωμένο προς τα πάνω. Το ψηφιδωτό είναι μεγέθους 4,5 x 3 και αναπαριστά την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα παρουσία του ψυχοπομπού Ερμή. Είναι η πρώτη φορά που η παράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης βρίσκεται σε ένα μακεδονικό ταφικό μνημείο με μορφή ψηφιδωτού.

 

Το ψηφιδωτό του δευτέρου θαλάμου με τη σκηνή της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα.

 

Όποια και εάν είναι πραγματικά η ερμηνεία του μύθου, είναι γεγονός ότι η Περσεφόνη έχει συνδέσει το όνομά της άρρηκτα με τη Γεωργία και την ευφορία της ανά τους αιώνες. Οι άνθρωποι ερμηνεύοντας το σχετικό μύθο, πίστευαν ότι όσο καιρό η Περσεφόνη παραμένει στον Κάτω Κόσμο και η Δήμητρα θρηνεί και οδύρεται για την «Κόρη» της, νεκρώνεται η φύση και διακόπτεται η παραγωγή των σιτηρών. Η σπορά των σιτηρών τον Οκτώβριο και η εμφάνιση της νέας βλάστησης της φύσης, μετά τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές, συνδυάστηκαν με την επιστροφή της Κόρης στον Επάνω Κόσμο και τον εξευμενισμό της Μητέρας Δήμητρας, της θεάς των δημητριακών, η οποία από τη χαρά της για την επιστροφή της «Κόρης» της, θα επιτρέψει τον κανονικό ρυθμό της φύσης και θα συμβάλλει στη βελτίωση των μεθόδων καλλιέργειας των σιτηρών και συγχρόνως στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των ανθρώπων, θεσμοθετώντας τη λατρεία της στην Ελευσίνα.

 

 

Υποσημειώσεις

 

[1] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. Β, σελ. 106-107.

[2] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 15 κ.ε.

[3] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 22 κ.ε.

[4] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 33 κ.ε.

[5] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 62 κ.ε.

[6] Απολλοδώρου, Βιβλιοθήκη, 1,29.

[7] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 197 κ.ε.

[8] Απολλοδώρου, Βιβλιοθήκη, 1, 31.

[9] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 248 κ.ε.

[10] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 256 κ.ε.

[11] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 321 κ.ε.

[12] Απολλοδώρου, Βιβλιοθήκη, 1, 33.

[13] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 393 κ.ε.

[14] Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα, στιχ. 460 κ.ε.

[15] Παυσανία, Ελλάδος Περιήγησις, 7,18,2 και 8,4,1.

[16] Κακριδής Ιω. Ελληνική Μυθολογία, οι Θεοί, σελ. 137.

[17] Κακριδής Ιω. Ελληνική Μυθολογία, οι Θεοί, σελ. 137-138.

[18] Nilsson M., Η Αρχαία Ελληνική Θρησκεία, σελ. 51-54.

[19] Το Βήμα, εφημερίδα, 16/10/2014.