Απόλλων
και Μουσική
Σπύρος
Ζαμπέλης
Όσο κι αν ο σχετικός ομηρικός ύμνος θέλει το θεό της
Μουσικής να κρατάει με χάρη στα χέρια τη φόρμιγγα και να
ακροπατεί κιθαρίζοντας ανέμελα ("Ἀπόλλων
φόρμιγγ ἐν
χείρεσσιν ἔχων
χάριεν κιθάριζε καλὰ
καὶ
ὕψιβιβάς")...Όσο
κι αν ο Πίνδαρος θεωρεί το θεό : "χορευτή, βασιλιά της χαράς, με
πλατιά φαρέτρα" ("ὀρχηστ'
ἀγλαΐας
ἀνάσσων,
εὐρυφάρετρ
Ἄπολλον")...
Όσο κι αν παράλληλα ο θεός, ως προερχόμενος από το ρήμα "ἀπόλλυμι",
είχε κατά βάθος (όπως άλλωστε όλοι οι πραγματικοί καλλιτεχνες)
οργισμένη και ανατρεπτική φύση ("Μνήσομαι
οὐδὲ
λάθωμαι Ἀπόλλωνος
ἐκάτοιο
ὅν
τε Θεοὶ
κατὰ
δῶμα
Διὸς
τρομέουσιν ἰόντα")...
την πεμπτουσία της Απολλώνειας λατρείας αποτελούν οι τρεις
θεϊκές ιδιότητές του που στοχεύουν τον "εσωτερικό άνθρωπο" και
οδηγούν και οι τρείς τους (μέσω "συν-κίνησης") στην Έμπνευση και
την Έκσταση (σ` εκείνες δηλαδή τίς διόδους από τις οποίες είναι
δυνατόν να επιτευχθεί Υπέρβαση και να αποκαλυφθεί το Θείο ως "παγά
λαλέουσα"...). Πρόκειται για τη Μουσική, τη
Μαντική και την Αυτοκριτική (που οδηγεί στη μετάνοια και την
επιθυμία του καθαρμού). Είναι τρεις ιδιότητες του Φοίβου που
αλληλοσυνδέονται (πολλές φορές αλληλοκαλυπτόμενες) και κάτω από
αυτή την οπτική δεν υπάρχει λατρεία αρχαίου θεού που να
παρουσιάζει τόσο πλούτο και τέτοια ψυχική ανάταση όσο η λατρεία
του Απόλλωνα. Μόνο ο Δίας και ο Διόνυσος κατορθώνουν κάπως να
παραβληθούν μαζί του. Προς τον Δία άλλωστε ο Απόλλων (ως
προφήτης και προάγγελος των θελήσεών του) διατηρεί έναν
οφθαλμοφανή πνευματικό δεσμό (τόσο στενό όσο τουλάχιστον και η
επίσης "εκ δεξιών του πατρός" Αθηνά). Αλλά κι ο Διόνυσος
συνδέεται με τον Απόλλωνα, γιατί και οι δυο τους προστατεύουν
τις συγκινησιακές εξάρσεις που προκαλούνται με καλλιτεχνικά μέσα
και ιδίως ..."μετά μουσικής". Ορισμένοι ειδικοί μελετητές
μάλιστα υποστηρίζουν ότι ίσως αυτός είναι και ο λόγος της
παράλληλης λατρείας των δύο θεών τόσο στα βόρεια του Ολύμπου όσο
και στον Παρνασσό και τους Δελφούς (όπου το χειμώνα λατρευόταν ο
Διόνυσος και το καλοκαίρι ο Απόλλων).
Φυσικά, ο κορυφαίος και "έγκυρος" τρόπος για να εκδηλωθεί ο
Απολλώνειος ενθουσιασμός ήταν η μουσική. Όλες οι γιορτές του
θεού ήταν περίοπτες ευκαιρίες εξάσκησης-επίδειξης της
λυρικής-μουσικής τέχνης. Σ` αυτές έψαλλαν κάθε χρόνο οι λυρικοί
καλλιτέχνες της εποχής ό,τι ωραιότερο είχαν συνθέσει σε ύμνους,
παιάνες και προσωδίες. Στους Δελφούς (ιερό τόπο της Απολλώνειας
λατρείας) ως πρώτος Πυθιονίκης αναφέρεται ο Χρυσόθεμις, ενώ στη
Δήλο ως αρχαιότερος υμνωδός καταγράφεται κάποιος Λύκειος. Για
τούτο και θεώρησαν αυτούς τους τόπους ως αφετηρία τέτοιου είδους
αγώνων και σε πολύ σύντομο διάστημα Δελφοί και Δήλος
αναδείχτηκαν σε ανώτατες Μουσικές Σχολές, που διατηρούσαν και
καλλιεργούσαν την ανάμνηση των παλιών αοιδών καθώς και τα
θρησκευτικά άσματα του πανηγυρισμού της θείας γέννησης. Τέτοιου
είδους άσματα (όπως είναι ο "Ύμνος στον Απόλλωνα τον Δήλειο", ο
αρχαιότερος των σωζόμενων Ομηρικών Ύμνων) μεταδίδονταν ευλαβικά
από γενιά σε γενιά Η Δήλεια παράδοση ήθελε η πρώτη εμφάνισή του
θεού ως κιθαρωδού να έχει γίνει στο ίδιο του το ιερό νησί. Τότε
ο θεός-βάρδος ήρθε να τραγουδήσει στη Γιορτή με επίσημη
πολύπτυχη ιωνική περιβολή, πανομοιότυπη της οποίας (χωρίς καμμιά
δωρική ή ελληνιστική επίδραση) έφερναν μέχρι τέλους όσοι
εκτελεστές φωνητικής και ενόργανης μουσικής έπαιρναν έκτοτε
μέρος στον Εορτασμό.
Το ίδιο συνέβαινε και στους Δελφούς κατά τον εορτασμό των
Πυθίων. Εκεί η μουσική ήταν ακόμα πιο εξελιγμένη, γιατί είχε ήδη
δεχτεί ισχυρές επιδράσεις από τη Λέσβο και την Κρήτη, από την
οποία (σύμφωνα με τη Δελφική παράδοση) μετανάστευσε ο θεός
επικεφαλής των ιερέων του, βαδίζοντας στη θάλασσα και κρατώντας
τη φόρμιγγα...(αυτός ο ίδιος θεός που είχε περάσει προηγουμένως
από τη Λακωνία θεσμοθετώντας "Κάρνεια" και "Γυμνοπαιδίες").
Στους Δελφούς (που αναδείχτηκαν στη συνέχεια σε Πανελλήνιο
Kέντρο) διαγωνίζονταν κάτω από την προστασία του Λοξία Απόλλωνα
όλοι οι ονομαστοί "ιεροφάντες" της Τέχνης. Πρώτοι νικητές των
Πυθίων αναφέρονται, εκτός του Κρητικού Χρυσόθεμι, και οι
Θρακιώτες Φιλάμμων και Θάμυρις (πατέρας και γιός). Ακολουθεί
μακροσκελής κατάλογος διακεκριμένων μουσικών (που αναφέρονται
στις σχετικές επιγραφές). Θέμα των αγώνων (morceau impose'...)
ήταν ο νικητήριος παιάνας που αποτύπωνε την αγαλλίαση των πιστών
για τη νίκη του Απόλλωνα κατά του τρομερού Δράκοντα (αλλά και
την ευγνωμοσύνη τους για τη σωτηρία) καθώς και η λεπτομερής
αφήγηση της κοσμογονικής αυτής θεομαχίας. Έτσι, διατηρώντας και
καλλιεργώντας το συγκεκριμένο αυτό "Πρόγραμμα" (χιλιάδες χρόνια
πριν από τον Μπερλιόζ και τον Λιστ), η αρχαία ελληνική λυρική
ποίηση και η σιαμαία αδελφή της η μουσική ανέπτυξαν πολύτεχνα
μέσα και τρόπους, ώστε να πλουτίζουν συνεχώς τον εξωτερικό τύπο
της σύνθεσης με νέα ευρήματα. Ορισμένοι μουσικοί αναμίγνυαν στις
μονωδίες τους Χορό ("χορωδία", που παρηκολουθούσε τον καθαυτό
ψάλτη), άλλοι πάλι χρησιμοποιούσαν τα θέλγητρα της Ορχηστικής,
ενώ άλλοι ενίσχυαν τον αριθμό των μουσικών οργάνων διατηρώντας
πάντοτε ως κυρίαρχη τη λύρα (ή τη φόρμιγγα ή την κιθάρα) που
"συγκινούσε και απάλυνε με τους ήχους της τα συναισθήματα"
(Πίνδαρος). Αλλά και η αύληση δεν αποκλείστηκε αν και ο
Απόλλωνας (λόγω ασφαλώς του Μαρσύα...) δεν πολυσυμπαθούσε τον
αυλό... Έτσι ο Φοίβος καθιερώθηκε ως θεός της Μουσικής (και
γενικά της Αρμονίας) και σ΄αυτόν επιτέλους προσκολλήθηκαν
επιτέλους οι Μούσες (εγκαταλείποντας τις ερωτοτροπίες τους με
Διόνυσο και Δία...). Κοντά του οι 9 καλλιτεχνικές θεότητες (με
"δημόσιες σχέσεις" ώς εκείνη τη στιγμή αμελητέες) αξιώθηκαν να
"προβιβαστούν" και να θεωρηθούν το πνευματικότερο Ολύμπιο
στόλισμα, έτσι που κανένα συμπόσιο, καμμιά "βεγγέρα" των θεών
δεν γινόταν πια χωρίς τον Απόλλωνα και τις Ελικωνιάδες "ντίβες"
του... Μπορεί να ήταν ο Ερμής εκείνος που πρωτόπαιξε τη λύρα,
όμως ήταν ο Απόλλωνας εκείνος που στην πράξη τη "ζωντάνεψε".
Αυτός ήταν που τη μεταμόρφωσε από επτάχορδη σε "επτάγλωσση" (για
να ξαναθυμηθούμε τον Πίνδαρο) και κάτω από την πνευματική του
σκέπη έψαλλαν αι Μούσες σεπτούς ύμνους "προς δόξαν" των Αθανάτων
και κάπου-κάπου (κι αυτό δέον να θεωρείται σίγουρο) γρατζούνιζαν
και μερικά λαθρόβια λιανοτράγουδα "προς τιμήν" των κοινών θνητών
(τέτοια που να συγκινούν την αδάκρυτη τη μοναξιά και να
καλοπιάνουν εκείνον τον ακαλόπιαστο περαματάρη της
Αχερουσίας...). Νά ίσως γιατί ο Πλούταρχος στο "περί Μουσικής"
(133) γράφει : "Ἡμεῖς
δ' οὐκ
ἄνθρωπον
τινα παρελάβομεν εὑρετὴν
τῆς
μουσικῆς
ἀγαθῶν,
ἀλλὰ
τὸν
πάσαις ταῖς
ἀρεταῖς
κεκοσμημένον θεὸν
Ἀπόλλωνα"...
